Əbdülqadir İnaltəkin – Qəlbimizdə yaşayan Azərbaycan

İnsanın düşüncəsi ağıldan başlayar, hissiyyat ilə yetişər, ürəkdə məhəbbətə çevrilər… Biz, kökləri tarixin ən qədim dövrlərinə gedən, bəlkə də dünyada heç bir xalqın malik olmadığı xüsusiyyətlərə sahib bir mədəniyyətin nümayəndələriyik.

Türk millətinin, o cümlədən Azərbaycanın qədim mədəniyyəti tarix boyu bir çox millətlərə və coğrafiyalara öz təsirini göstərib. Azərbaycanın özünə məxsus qədim mədəniyyət irsi əsrlər boyu ədəbiyyat, musiqi, xalq rəqsləri, incəsənət, toxuculuq, memarlıq, kulinariya mədəniyyəti, geyim, aşıq sənəti, tibb, astronomiya, riyaziyyat, fizika, kimya və daha neçə belə elmi sahələrdə bəşəriyyətə ziya salıb. Şübhəsiz ki, hər xalqın özünə məxsus dəyərləri, tarixi keçmişi və mədəniyyəti vardır. Ancaq Şərq mədəniyyətinin zənginliyi, elm və sənət sahəsində bəşəriyyətə qazandırdığı yeniliklər heç vaxt Gerb millətləri ilə müqayisə oluna bilməz və bu gün də bəşəriyyət Şərqin mənbələrindən geniş istifadə edir.

Şərq mədəniyyəti, bütün dünyada bəşəriyyətə böyük yeniliklər qazandırıb və əsrlər boyu üstünlüyünü qoruyub-saxlamışdır. Məsələn, Qalileo Qaliley (1564-1642) „dünya günəşin ətrafında fırlanır“ dediyi üçün Papa VIII-ci Urbanın qərarı ilə 1614-cü ildə Roma inkvizisiya məhkəməsində mühakimə olunub və ömürlük ev həbsinə məhkum edilib. Vatikan, Qalileyni ölümündən 350 il sonra, 1992-ci ildə şərti olaraq bağışlayıb.

Qalileydən 584 il əvvəl yaşayan İbn Sina (980-1037) dünyanın günəş ətrafında necə fırlandığını, ay, günəş və digər planetlərin öz aralarındakı münasibətləri elmi tədqiqatla sübut edib və bu haqda əsərlər yazıb. O, eyni zamanda tibb, fizika, riyaziyyat, kimya və musiqi dərsləri verən və öz yazma əsərlərini ərsəyə gətirən dünya şöhrətli alimlərimizdəndir.

Bu gün Anqaradakı „ İbn Sina Təhsil və Araşdırma Xəstəxanası“ onun adını daşıyır. Həmçinin Qalileydən 506 il əvvəl yaşamış Əbu Həmid əl-Qəzali (1058-1111), 363 il əvvəl yaşamış Nəsrəddin Tusi (1201-1274), 324 il əvvəl yaşamış Qırşəhər Əmiri Nurəddin Cibril Bin Cacabəy (1240-1301) və daha başqa yüzlərlə alim orta əsrlərin xristianlığının qadağan etdiyi elmi sahələrdə apardıqları əsərlərlə insanlığı cəhalətin qaranlığından elmin aydınlığına qovuşdurub. Buna görə də Türk dilində alimlərə „ziyali“; yeni öz biliyi ilə insanı işıqlandıran, elm ilə cəhaləti aydınlığa qovuşduran deməkdir.

Qalileydən altı əsr əvvəl yaşayan Şərq mədəniyyətinin dahiləri fizika, astronomiya, riyaziyyat, tibb, kimya, hüquq, şizofreniya, təbiət elmləri, memarlıq, musiqi, heyvanlar, habelə başqa fənlər sahəsində çoxlu əsərlər yazıb, ictimai komplekslərdə və mədrəsələrdə nəzəri dərs deyib və dünya miqyasında elmi araşdırmalar aparıblar. Şərq dünyasının, əsrlər boyu bəşəriyyəti aydınladan elm adamlarının sadəcə olaraq tərcümeyi-hallarını yazası olsaq, cildlərlə kitab olardı. Qərb dünyası isə 1834-cü ilə qədər inkvizisiya məhkəməsinin qanunlarını tətbiq edirdi…

Qalileydən 207 il əvvəl yaşamış Əbdülqadir Marağai (1360-1435) ilk dəfə musiqi muğamlarını nota görə yazan və muğamların insanda əmələ gətirdiyi fiziki, ruhi və mənəvi təsirlərini psixologiya cəhətindən elmi tədqiqatla sübut edən ilk alimdir. Hər namaz vaxtı üçün əzanın fərqli muğamlar üzrə oxuması ənənəsi Əbdülqadir Marağainin muğamlarına əsaslanıbdı; Sübh azanı; saba muğamı, zöhr azanı; rast muğamı, əsr azanı; hicaz muğamı, məğrib azanı; segah muğamı və İşa azanı; Uşşaq muğamında oxunur.

Əbdülqadir Marağainin 29 muğam əsərindən 25-i TRT televiziyasının repertuarında qeydə salınıb.

***

­­­Sovet İttifaqı dağılana qədər Qafqazlardakı soydaşlarımız haqqında çox az şey bilirdik. Qafqazlardakı bütün soydaşlarımızı vahid bir xalq kimi təsəvvür edərdik. Deməli, bu təsəvvür o qədər güclü olub ki, Türkiyədə Qafqazlar demək Şeyx Şamil deməkdi. Bu gün də Şeyx Şamil Qafqazların Milli Qəhrəmanı hesab olunur. Elə ki, bu gün də Türkiyə xalqının əksəriyyəti Şeyx Şamili Çeçenistanlı kimi bilir, neyinki özü Dağıstanı olub.

Türkiyə xalqının təsəvvüründəki Qafqazlar ətrafı dağlarla əhatə olunmuş, xalqı dağların ətəklərində məskən salmış döyüşçü, qorxu bilməz, cəsur, çevik insanlardır. At minirlər, heyvandarlıq və əkinçiliklə məşğul olurlar. İnsanların qanını qaynadan zərif xalq rəqsləri, zəngin musiqi və özünəməxsus geyim mədəniyyətləri ilə yaddaşlara həkk olunmuş xalqdır.

Qafqazları təmsil edən Qaraqalpaq və Ağqalpaq təsəvvürümüzdə həmişə əvəzolunmaz Qafqaz simvolu olub. Bütün bu düşüncələrin xəyal gücümüzü doldurması əslində səhv də deyildir. Çünki qədim zamanlardan üzü bəri Türk dilində danışan xalqlar bir irq kimi qəbul olunub. Tarix boyunca mövcud olan və bu gün də öz varlığını qoruyub-saxlayan Türk boyları demək olar ki, dünyanın hər yerində mövcuddur.

Uzaq qitələrdə və müxtəlif coğrafiyalarda yaşayan Türklər haqqında zehnimizdə formalaşan təsəvvür bizi nəsillər boyu tarixin köklərinə calayıb. Tarixdə bir çox Türk boylarına mənsub xalqlar dövlət və bəyliklər yaradıb; Ağ Qoyunlu və Qara Qoyunlu dövlətləri, Qarakeçili ve Ağkeçili eli, Qaraqalpaq və Ağqalpaq tayfaları kimi müxtəlif adlarla tarixdə iz buraxıblar. Qalpaq, tarix boyu bütün Türk xalqlarında görkəmli bir simvol  kimi milli rəmz qəbul olunur.

Qalpaq, Müstəqil Türk Cümhuriyyətlərinin və Türk boylarına mənsub olan Noqay, Çuvaş, Tatar, Uyğur, Qaraqalpaqıstan, Başqurdistan, Qaraçay, Qumuq, Qaqauz, Çeçen-İnquş, Qırım və digər bütün Türk xalqlarında milli simvol olaraq mövcudluğunu hələ də davam etdirir.

Bu günlər Qırğızıstanda hər il 5 Mart „Qalpaq Günü“ kimi milli bayram olaraq qeyd olunur. Bu da bizə göstərir ki, coğrafiya cəhətdən bir-birimizdən uzaq olsaq, dil və ləhcə baxımından bir-birimizi tam anlamasaq da, hələ də bizi bir-birimizə bağlayan o qədər köklü dəyərlərə sahibik ki, bir-birimizi qardaş kimi qəbul etməyimiz üçün kifayət edir. Mərhum prezident Heydər Əliyevin „bir millət, iki dövlət“ sözü təkcə Türkiyə­-Azərbaycan qardaşlığına yox, həm də Türk dünyasının qardaşlığını vurğulayır…

Birinci Dünya Müharibəsindən sonra qlobal olaraq dəyişən yeni dünya düzəni bir müddət qardaş xalqlarla fiziki münasibətlərimizin qarşısını alsa da, qəlblərimiz həmişə birlikdə döyünüb. Keçmişdə hamımızın, Türkiyənin müxtəlif bölgələrinə ayit olduğunu zən etdiyimiz bir çox xalq mahnısının əslində Azərbaycan xalq mahnısı olduğunu artıq bu gün hamı bilir.

Məsələn, Azərbaycanın „Qubanın ağ alması” xalq mahnısı Türkiyədə „İğdırın al alması” adı ilə  İğdır bölgəsinin mahnısı olaraq qeydə keçib. Həmçinin Azərbaycanın şah mahnılarından „Sarı gəlin“ Türkiyədə, „Ərzurum çarşı  bazar” adı ilə Ərzurum bölgəsi xalq mahnısı olaraq qeydə keçib və hətta mahnının sözləri də  dəyişdirilib. İlk baxışda mənfi hesab etdiyimiz bu vəziyyət həqiqətdə Türk millətinin Azərbaycanla olan könül bağlarını bir əsr boyu qoruyub-saxlamışdır. Türkiyədə adətən milli marş kimi qəbul olunan „Çırpınırdı Qara dəniz“ mahnı sözlərinin, Azərbaycanın istiqlal şairi Əhməd Cavada ayit olduğunu bu gün artıq hamı bilir:

“Çırpınırdı Qara dəniz
Baxıb Türkün bayrağına!
„Ah!“ deyərdim, heç ölməzdim
Düşə bilsəm ayağına.

Ayrı düşmüş dost elindən,
İllər var ki, çarpar sinən!..
Vəfalıdır gəldi, gedən,
Yol ver Türkün bayrağına!

İncilər tök, gəl yoluna,
Sırmalar səp sağ-soluna!
Fırtınalar dursun yana,
Salam Türkün bayrağına!”

Həmçinin bir əsrə yaxın müddətdir həm Türkiyədə, həm də Azərbaycanda Türk şairi olaraq tanınan Almaz İldırımın (Elmas Yıldırım) „Əsir Azərbaycanım“ şerindəki ürək yanğısının əslində doğma vətəni Azərbaycana duyduğu həsrətin ah-naləsi olduğunu bilmirdik:

“Hani məni gül qoynunda doğuran,
Xəmirimi göz yaşıyla yoğuran,
Beşiyimdə „laylay, balam“ çağıran
Azərbaycan, mənim baxtsız anam oy!…
Neçə ildir həsrətinlə yanam oy!…

Salam desəm, rüzgar alıb götürsə,
Ağrı dağdan Alagözə ötürsə,
Gur səsimi göy Xəzərə yetirsə,
Xəzər coşub zəncirini qırsa oy!…
Hökm etsə, bu sərsəm gediş dursa oy!…

Xəbər alsam Muğanımdan, Milimdən,
Nazlı Bakım, o neft qoxan gülümdən,
Kim demiş ki, düşmüş adı dilimdən?!
Azərbaycan, mənim eşsiz yurdum oy!…
Ölməz eşqim, içimdəki dərdim oy!…

Türkiyədə göylərə yüksələn bu ah-nalənin sahibinin, vətənindən didərgin düşmüş  Azərbaycanın sürgün şairi Almaz İldırım olduğunu heç kim bizə deməyib.  Şair, çəkdiyi vətən həsrətinin nə qədər yenilməz olduğunu hələ 1936-cı il təvəllüdlü əkizlərinə verdiyi adlarla əslində bizə xəbər verirdi: „Eldəgəz“ (Vətəndə gəz) və „Yurdavar“ (Vətənə var) adlı əkizlər ağır xəstəlikdən eyni gün vəfat edib. Şairin içindəki həsrət yanğısını daha da alovlandıran bu ağır hadisənin acısı ilə yazdığı „Bir gündə ölən əkizlər“ şeri onun çəkdiyi iztirabların nə qədər ağır olduğunu sübut edir:

Mən dеyirdim ki, bir gün varıb ana yurduna,
Öpərsiniz anamın tоz basan məzarını…
Özlədiyim о gündə mən ölmüş оlsam, bеlə
Siz mənsiz gəzərsiniz Bakının Хəzərini…
Lənət оlsun mənə yar оlmayan bu fələyə,
Düşmən kəsildi məndə yaşayan hər diləyə.

***

­­­Bilmədiyimiz o qədər çox şeylər olub ki, bilməmiz lazım gələn milli-mənəvi dəyərlərimiz bilinməzlər içində qanımıza, ruhumuza hopub. Türkiyənin Elazığ vilayətindəki gölün adının nəüçün „Xəzər Gölü“ olduğunu heç kim bizə danışmayıb. Ancaq bilirdik ki, minlərlə kilometr uzaqda, xəyallarımızı bəzəyən Qafqazlarda bir „Xəzər dənizi“ var…

Müəllimlərimiz bizə, Azərbaycanın Xəzər dənizi haqqında coğrafiya dərsi deyərkən nədənsə, Elazığdakı „Xəzərin Qardaşı“ Xəzər Gölü haqqında bizə məlumat verməyiblər. Əvvəllər adı „Gölcük“ olan Elazığdakı Xəzər Gölü ilə bağlı iki cür rəvayət vardır; 1-ci rəvayətə görə Mustafa Kamal Paşa, 15 Noyabr 1937-ci ildəki Elazığ səfəri zamanı “Xəzər Baba Dağına” istinadən „Gölcük“ adını „Xəzər“ olaraq dəyişdirib. 2-ci rəvayətə görə isə Sovet Bolşevik hakimiyyətinə müxalifət etdiyinə görə sürgün edilən şair Almaz İldırım ilk öncə Dağıstana, sonra Türkmənistana, oradan İrana və nəhayət  Türkiyəyə çatıb. Türkiyədə özünə vətəndaşlıq verilən şair Elazığ şəhərində yerləşib, müəllim və məktəb müdiri işləyib.

Şair, Azərbaycan həsrətini bir az azaltmaq üçün tez-tez „Gölcük“ (Xəzər Gölü) sahilində gəzib və Xəzər dənizinə olan həsrətini təmin etməyə çalışıb. 15 Noyabr 1937-ci ildə Mustafa Kamal Paşanın Elazığa səfəri zamanı Almaz İldırımla görüşüb və aralarında keçən qısa söhbətdə şair, Gölcük gölünü Xəzər dənizinə bənzətdiyini və sahildə gəzəndə Azərbaycana, eləcə də Xəzər dənizinə duyduğu həsrəti təmin etməyə çalışdığını deyib.  Bunun üzərinə Mustafa Kamal Paşa gölün adını „Xəzər“ olaraq dəyişdirməyə qərar verib. Şairin „Gölcüklə həsbi-hal“ şerindəki misralar ikinci rəvayətin daha çox güc qazandığını bizə göstərir:

“Dalğın mavi göz kimi dərd andıran dalğalar,
Cоşduqca könül cоşar, durma, amandır, Gölcük!
Çохdan bəri qəlbimin tеlləri оynamadı,
Dərdim başımdan aşqın, halım yamandır, Gölcük!

Aç qоynunu, uzaqdan gəlmişəm, çох yaslıyam,
Еli, yurdu çalınmış bir qərib Qafqaslıyam,
Zənn еtmə ki, yохsulam, Kürlüyəm, Arazlıyam,
Bakıdan ayrılalı yaхın zamandır, Gölcük!

Dоlaşıb Türküstanı, Iranı addım-addım.
Qəlbimi охşayacaq bir bеldə bulamadım.
Səndəmi əks еdəcək bilməm ki, indi yadım,
Könül özgə bir aşqa bəlkə düşmandır, Gölcük!”

Hər il Elazığda keçirilən „Xəzər Şer Axşamları“ Sovetlər dağıldıqdan sonra beynəlxalq miqyasda yayılmış, Türk dünyasının məşhur şairlərinə həsr olunmuş şer gecələri təşkil etmiş və müstəqil Türk Cümhuriyyətlərindən bir çox şairi bir araya gətirməyə hələ də davam edir.

Hər gün yanından keçdiyimiz tarixi bir bina, bir küçə lövhəsi və ya qulaq asdığımız bir xalq mahnısı barədə məlumat əldə edəndən sonra onun, bizim üçün nə qədər dəyərli olduğunu başa düşürük; İzmirin Qarabağlar bölgəsi, Anqaranın „Qaryağdı“ dağları, Anqaranın Ulusdakı „Qaryağdı“ türbəsi, Anqara – Əsənboğa hava limanı yolundakı „Qaryağdı“ yeraltı keçidi, Qorqudelidəki „Qaryağdı“ armudu, Antalya Almalı Bələdiyyəsinin „Qaryağdı“ məhəlləsi, Dənizli Böyük Şəhər Bələdiyyəsi tərəfindən Xocalı Soyqırımı qurbanlarının xatirəsinə ucaldılmış „Azərbaycan-Qarabağ Parkı“ və „Xocalı Soyqırımı Abidəsi“, Ağsaray Bələdiyyəsi tərəfindən inşa edilmiş „Qarabağ Parkı“, Bornova Bələdiyyəsinin 3 sot ərazidə tikdiyi „Azərbaycan Dostluq Parkı“ və „Xocalı Şəhidləri Abidəsi“və i.a. Bunlardan başqa Türkiyədə Azərbaycanı təmsil edən yüzlərlə başqa əsər əslində „Qəlbimizdə Yaşayan Azərbaycanın“ bir hissəsi olduğunu bizə xəbər verir.

„Azərbaycan Türkü olan Türkoloq Əhməd Cəfəroğlu, 1937-ci ildə Türkiyənin Əmirdağ və Bolvadində yaşayan Qarabağ kəndlərini ziyarət edib. Onun sözlərinə görə həmin kənddə, Türkiyə Türkü olmayan Azərbaycanlılar, Azərbaycana aid mahal adlarını bəzi tələffüz fərqləri ilə indiyədək qoruyub-saxladılar; Badam, Çırax, Durax, Goncalı, Xoçuqlu, Goqmanlı, İbrahimli, Çicaqlı, Davulqada, Hacı İmamlı, Alasaqqallı, Çiy Yiyanlı və i.a. Bəzi tələffüz fərqləri olan həmin kənd adları məsələn; “Goncalı; Gönçəli” və ya “Göyçəli”, Çıraqlı; (Gəncədə) Çırağlı, Xocuxlu; Cocuqlu” kimi adlarla səslənir.

Türkiyənin Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğanın 14 Oktyabr 2019-cu il tarixində Azərbaycanın paytaxtı Bakıda keçirilən DTİK (Dünya Türk İş Şurası) konfransında vurğuladığı cümlələr, Türk dünyasının birliyini və qardaşlığını ifadə etmək baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edir: „Türkistan coğrafiyası bizim ata yurdumuz, ana yurdumuzdur. Hamısı eyni dildə danışan, eyni dinə inanan, tarixi, mədəniyyəti və ədəd-ənənələri eyni olan  300 milyonluq çox böyük bir ailəyik biz.” Bu ailənin üzvlərindən yalnız biri olan qardaş ölkə Azərbaycan keçmişdə olduğu kimi gələcəkdə də „ Qəlbimizdə Yaşayan Azərbaycan” kimi könlümüzdə var olmağa davam edəcəkdir…

­­­Əbdülqadir İNALTƏKİN
13 Oktyabr 2020-ci il, Almaniya/Berlin