10 NOYABR 2020 – 8 AVQUST 2025 – Azərbaycan ötən 5 ildə hansı nəticələrə nail oldu?
Bu günkü tarixi hadisələr retrospektiv şəkildə nəzər salmağa vadar edir: prosesin başlanğıcında Prezident İlham Əliyevin hansı məqsədləri bəyan etdiyi və 2025 ci ilin avqustuna gəlincə hansı nəticələrə nail olunduğu. Aşağıda göstərilən məqamlar bu beşillik dövrün əsas politik və diplomatik mərhələlərini əks etdirir.
Ərazi bütövlüyünün bərpası
Prezident İlham Əliyev danışıqların bütün mərhələsi ərzində qəti şəkildə bəyan etmişdi ki, Azərbaycanın ərazi bütövlüyü bərpa olunmalıdır. 44 günlük Vətən müharibəsinin yekununda bu məqsəd əldə edildi. Növbəti illərdə rəsmi Bakı beynəlxalq səviyyədə öz mövqeyini müdafiə edərək — məsələnin hüquqi və siyasi təkmilləşdirilməsi istiqamətində çalışaraq — bu reallığı beynəlxalq ictimaiyyətin geniş hissəsinə qəbul etdirməyi bacardı.
Suverenliyin bütün ərazi üzrə tətbiqi
Azərbaycanın suverenliyinin ölkənin bütün ərazisinə şamil olunması prinsipinə xüsusi diqqət yetirildi. Müharibədən sonra və Rusiya sülhməramlı qüvvələrinin Qarabağa yerləşdirildiyi dövrdə Ermənistan, bəzi xarici aktorların dəstəyi ilə Bakıdan kənar nəzarətsiz bir enklav yaratmağa cəhdlər göstərdi. Lakin 2023 cü ilin sentyabrından sonra həmin cəhdlər də nəticəsiz qaldı – “Vardanyan layihəsi” kimi təşəbbüslər, BMT Təhlükəsizlik Şurasındakı bəzi təşəbbüslər və digər aktorların səyləri arzusuna çatmadı və Azərbaycan suverenliyinin bütün ərazilərə tətbiqi təmin olundu.
Ermənistan silahlı qüvvələrinin çıxarılması
Prezident İlham Əliyev müharibənin bitməsindən etibarən Ermənistan silahlı qüvvələrinin Azərbaycan ərazisini tərk etməli olduğunu dəfələrlə vurğulamışdı. Bu məsələ 22 fevral 2022 ci ildə Rusiya Prezidenti ilə birgə keçirdiyi mətbuat konfransında da xüsusi olaraq qeyd edildi. 2023 cü ilin sentyabr ayında Ermənistan silahlı qüvvələrinin qalıqları məhv edildi və onlar Azərbaycan ərazilərini tərk etdilər.
“Status” mövzusunun aradan qaldırılması
Prezident İlham Əliyevin məşhur ifadəsi — “Status cəhənnəmə göndərildi!” — siyasi leksikada geniş yayıldı. Sonrakı bir neçə il ərzində bu mövzunu yenidən dirçəltmək cəhdləri oldu: ATƏT in Minsk Qrupu çərçivəsində təşəbbüslər, bəzi xarici siyasətçilərin Qarabağ ermənilərinin “hüquqları və təhlükəsizliyi” barədə ikimənalı ifadələri və Rusiyanın təklif etdiyi sülh müqaviləsi layihəsindəki «təxirə salınmış status» formulaları kimi yanaşmalar buna daxil idi. Lakin yekunda “status” məsələsi gündəmdən çıxarıldı və hərbi siyasi reallıqlar çərçivəsində həll edildi.
danışıqların ikitərəfli formatda aparılması
Bütün bu müddət ərzində vasitəçilik üçün müxtəlif subyektlər – Rusiya, ABŞ və Avropa İttifaqı maraq göstərdi. Lakin vasitəçilərin zaman zaman Ermənistan mərkəzli mövqeyi Azərbaycanın əsaslı və haqlı mövqeyi ilə toqquşdu. Prezident İlham Əliyevin prinsipial mövqeyi Ermənistan rəhbərliyinə 2023 cü ilin dekabrında ikitərəfli formata keçməkdən başqa alternativ qoymadı. Nəticədə Ermənistan siyasi subyektivliyinin yüksəlməsinə gətirib çıxaran addımlar atdı və bu gün Vaşinqtonda əldə olunan görüş və razılaşmalar məhz həmin ikitərəfli formatın məhsuludur. Sülh müqaviləsi
Sülh müqaviləsinin ideyası və əsas prinsipləri Azərbaycandan irəli sürülmüşdü. Xarici aktorların manipulyasiya cəhdlərinə baxmayaraq proses Prezident İlham Əliyevin təqdim etdiyi gündəlik əsasında davam etdi. Ermənistan tərəfindən irəli sürülən iki əsas etiraz pointi geri götürüldü və mətn üzrə razılaşma əldə edildi. Sənədin paraflanması yaxın gələcəkdə gözlənilir.
ATƏT in Minsk Qrupunun ləğvi və Ermənistan Konstitusiyasına dəyişiklik tələbi
Azərbaycanın tələbləri arasında ATƏT in Minsk Qrupunun ləğvi və Ermənistan Konstitusiyasında dəyişikliklərin edilməsi də vardı. Bu gün Minsk Qrupunun fəaliyyətinin dayandırılması/prosessinin başlandırılması üzrə addımlar atılacaq; Ermənistan Konstitusiyasına dəyişiklik isə sülh müqaviləsinin ratifikasiyası üçün bir şərt olaraq irəli sürüləcək.
Sərhədlərin müəyyənləşdirilməsi
Sərhəd delimitasiyası və demarkasiyası prosesində də çətinliklər az olmadı. Buna baxmayaraq, Azərbaycan müharibə olmadan dörd kəndin geri qaytarılmasını təmin etdi və delimitasiya demarkasiya işi ikitərəfli formatda davam edir.
Zəngəzur dəhlizi
Prezident İlham Əliyev bu dövr ərzində bir əsas kommunikasiya xəttinin maneəsiz fəaliyyət göstərməsinin və onun beynəlxalq təhlükəsizlik zəmanətləri ilə təmin olunmasının vacibliyini dəfələrlə vurğulamışdı. Məhz bu bir kommunikasiya vasitəsilə digər marşrutların açılması mümkün olacaq. Nəticə etibarilə, bu gün Ermənistan və ABŞ həmin kommunikasiya üçün xüsusi rejimin və beynəlxalq iştirakla təhlükəsizlik zəmanətlərinin müəyyənləşdirilməsi üzrə əməkdaşlıq prosesinə başlaya bilərlər.
Yuxarıda sadalanan əsas məsələlər son günlərdə və son aylarda geniş müzakirə predmetinə çevrilib. Göründüyü kimi, Prezident İlham Əliyevin hər bir məqsədi Ermənistan və bəzi aparıcı xarici dövlətlər tərəfindən müqavimətlə qarşılandı. Lakin bu müqavimət aradan qaldırıldı. Tonlarla böhtan kampaniyalarına, beynəlxalq təşkilatlarda irəli sürülən müxtəlif təşəbbüslərə və açıq təzyiqlərə baxmayaraq, Azərbaycan planlaşdırdığı istiqamətdə addımlarını atdı. Milli həmrəylik formalaşdı, Türkiyə ilə koordinasiya gücləndi və Prezident İlham Əliyevin qətiyyətli liderliyi prosesin reallaşmasında həlledici rol oynadı.
Hər dəfə Ermənistan tərəfinə konstruktiv addımlar üçün şans verildi. Nəticələr — yəni sülh gündəliyinin gerçəkləşməsi və bu gün təsdiqlənəcək razılaşmalar məhz həmin konstruktiv yanaşmanın nəticəsidir.
(Cənubi Qafqaz Tədqiqatlar Mərkəzi)
