Baş Siyasi İdarənin “N” saylı məzarı – 2-ci yazı

…Davamı

Ə.Əkbər “Kommunist” qəzetinin 1937-ci il 20 iyun tarixli sayında “Ədəbiyyatda düşmən qalıqları axıradək ifşa edilməli” sərlövhəli məqaləsində yazırdı: “Necə ola bilər ki, Əhməd Cavadın, Hüseyn Cavidin yuvasından çıxmış riyakar, əclaf Müşfiq ittifaqın plenumunu və “Ədəbiyyat qəzeti”ni öz tribunasına çevirmişdir… Necə ola bilmişdir ki, Müşfiq kibi xain düşmən sovet yazıçıları ittifaqı rəhbərləri S.Şamilov və S.Vurğunun qanadı altında son günədək öz kontrrevolyusion pozucu işlərini yeritməyə imkan tapmışdır. Ədəbiyyatda xalq düşmənlərinin bütün qalıqları axıradək ifşa olunmalı, böyük sosializm quruluşumuza qarşı azğıncasına kin və ədavət bəsləyən müsavatçı və trotskist quduzlar yox edilməlidir”.
SSRİ Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin 1934-cü il 10 iyul tarixli qərarı ilə SSRİ Xalq Daxili İşlər Komissarlığı (XDİK) yaradıldı və SSRİ Xalq Komissarları Soveti nəzdində Birləşmiş Dövlət Təhlükəsizliyi İdarəsi Baş Dövlət Təhlükəsizliyi İdarəsi adı ilə XDİK-ə birləşdirildi. 1934 – 1936-cı illərdə XDİK-ə Henrix Qriqoryeviç Yaqoda, 1936 – 1938-ci illərdə Nikolay İvanoviç Yejov rəhbərlik edirdilər.
Keçmiş İttifaqın Baş Kəşfiyyat İdarəsinin 6-cı idarəsi kimi tanınan və dövlətin elm, təhsil, maarif, ədəbiyyat, incəsənət, səhiyyə… sisteminə nəzarət edən Baş Siyasi İdarəyə 1937-ci ildə Azərbaycandan 69 min məktub göndərilib. Ölüm saçan bu məktubların çoxunda insan taleyini alt-üst edən şər, böhtan, iftira yer almışdı. Bu məktubların təqribən 85 faizi araşdırılmaq və tədbir görülmək üçün Moskvadan Azərbaycana göndərilib. 
Əməkdaşlarının əksəriyyəti qeyri-azərbaycanlılar olan Dövlət Təhlükəsizliyi İdarəsində heç kim respublikanın tanınmış ziyalılarının, sənət adamlarının, dövlət xadimlərinin taleyinə balta çalan bu məktubları ədalətlə araşdırmır, həqiqəti üzə çıxarmaq istəmirdi. Amansız repressiya minlərlə insanın taleyinə zərbə vurdu, taun, vəba kimi nəsilləri məhv etdi. Yalan, böhtan, iftira qanunları və həqiqəti üstələmişdi. Dövlət Təhlükəsizliyi İdarəsinə göndərilən məktubların bir qismi dövrün və zamanın ən istedadlı şairlərindən olan Mikayıl Müşviq haqqında idi.
Məktub müəllifləri utanmadan, çəkinmədən yazırdılar: “…Tutun onu! Dövlətimizi parçaladı… Satqındır”. Amma araşdıran yox idi ki, nə baş verib? Şair dövlətin əleyhinə hansı addımı atıb? Ləyaqətsizlik, şərəfsizlik, biganəlik tüğyan etdikcə dəyərli ziyalılarımızı itirirdik. Repressiya maşını millətin potensial imkanlarını, intellektual zümrəsini məhv edirdi.
Mikayıl Mirzə Əbdülqadir oğlu İsmayılzadə 1937-ci ilin iyun ayının 4-də həbs olundu. Ona dustaq paltarı geyindirib, yaxasından nömrə asdılar. İndi 1109 nömrəli məhbus idi Müşfiq. Dövlət Təhlükəsizliyi İdarəsinin istintaq zabiti Lev Abramoviç Sinman Stepan Federoviç Yemelyanova müraciət edir ki, milliyyətcə azərbaycanlı olan Mikayıl Mirzə Əbdülqadir oğlu İsmayılzadə ilə bağlı ilk istintaq protokolunu o yazsın. Həmin vaxt S.F.Yemelyanov bilavasitə xarici kəşfiyyat məsələləri ilə məşğul olurdu. İstintaqın ona müraciətində dustağın qatı cinayətkar olduğu, xarici hərbi kəşfiyyata işlədiyi bildirilirdi. Şairə artıq növbəti damğalar vurulmuşdu. Bu müraciətdən sonra S.F.Yemelyanov Moskvaya Xalq Daxili İşlər Komissarı baş dövlət təhlükəsizliyi komissarı N.İ.Yejova teleqram vuraraq Azərbaycanda həbs olunmuş, dövlət sirlərini Türkiyə və İrana satan… cinayətkarı – Mikayıl Müşfiqi Moskvaya göndərməyi təklif edir. Lakin bu teleqrama cavab verilmir.
Mikayıl Müşfiq 508 nömrəli orderlə, cümə günü saat 24-də həbs olunmuşdu, yəni ayın 4-nə keçən gecə. Ertəsi gün Yemelyanov tabeçiliyində olan təhlükəsizlik zabiti Sinmanın arayışına nəzər salır və tapşırır: “Bacardıqca onun əleyhinə ifadələrin sayını artır. Ola bilər yoldaş Bağırova tanınmış adamlar zəng edər, xəbər verərlər. Ehtiyatlı olun…”
Arxiv sənədlərinə görə təhlükəsizlik kapitanı Sinmanın özü də 1955-ci ildə həbs olunub və Moskva Vilayət Hərbi Tribunalının hökmü ilə 20 il müddətinə azadlıqdan məhrum edilib. 
Lev Sinman həbs olunarkən verdiyi ifadələrdə (Xüsusi qovluq 21. vərəq 9-13) qeyd olunur ki, şair Mikayıl Müşfiqin əleyhinə Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının 26 üzvü ifadə verib. Onlar hamısı yalvarırdı ki, adları və soyadları gizli saxlanılsın, heç kəs bilməsin: “Amma kişi kimi dayanan, məni və əməkdaşlarımızı evinə buraxmayanlar da var idi. Onlardan tanınmış biri Bağırova zəng edərək etirazını bildirdi. Acıqlı və əsəbi halda dedi ki, onun əleyhinə ifadə vermək üçün növbəyə duranlar var, onları arayın… Sonra Yemelyanov dedi ki, həmin adamın yoldaş Bağırovla şəxsi dostluq əlaqəsi var. Həmin gün eşitdim ki, yoldaş Bağırov Ağasəlim Atakişiyevi, Timofey Borşşevi, Xoren Qriqoryanı, Yuvelian Sumbatov-Topuridzeni, Ruben Markaryanı, Stepan Yemelyanovu yanına çağırıb. Yoldaş Bağırov tələb edib ki, təhlükəsizlik idarələrində özbaşınalığa son qoyun!.. Kim gəldi həbs etməyin!
Xahiş edirəm, yoldaş hakim, mənim ifadələrim Baş Kəşfiyyat İdarəsində “mənim üçün ayrılmış “Xüsusi Qovluq”da saxlanılsın…”
Arxiv sənədləri ilə tanış olduqca indiyədək məlum olmayan həqiqətlər üzə çıxır. Təhlükəsizlik zabiti Sinman bunu da qeyd edirdi ki, yoldaş Bağırov hətta istintaq idarəsinə iradını bildirir ki, şairin günahı yoxsa, buraxın onu… Amma Yemelyanov çalışırdı ki, onu Moskvaya istintaqa göndərsin… Yoldaş Bağırovdan ehtiyat edirdi. Əslində, xalq daxili işlər komissarı Yejov da yoldaş Bağırovun qəzəblənməsindən qorxurdu. 1109 saylı məhbusla bağlı bütün hadisələr gözümün önündədir… Sorğunuza cavab verirəm. Etiraf edim ki, mən 1109 saylı məhbusa əl qaldırdım. Onu vurdum. Onun canı üzülmüşdü. Yeməkdən imtina etmişdi… Onun sinəsindən itələyəndə yıxıldı, ağzı üstə yerə dəydi. Dodaqlarından qan gəldi. Onu nə üçün vurdum, heç özüm də bilmədim. Amma vurdum. İstintaqda iştirak edən köməkçim vardı, azərbaycanlı idi… Və gördüm ki, o ağlayır. Əyilib 1109 saylı məhbusu yerdən qaldırdı. Dəsmalını çıxarıb, məhbusun ağzının qanını sildi. Onda gördüm ki, 1109 saylı məhbusun gözləri dolub…
Ertəsi gün yenə eşitdim ki, yoldaş Bağırov 1109 saylı məhbusu xəbər alıb. Fikri var idi ki, onu xilas etsin. Amma kimsə mane olurdu. Moskvadan kimsə təzyiq edirdi. Mən bundan sonra iki ay istintaqa getmədim, onu dindirmədim. Başqaları da şairlə görüşməkdən imtina edirdi. Çünki yoldaş Bağırovdan qorxurdular.
Moskvaya, Baş Dövlət Təhlükəsizliyi İdarəsinə üst-üstə 48 istintaq və yaxud dindirmə, üzləşmə, şahid materialları göndərilmişdi. Materiallar isə qəbul ­olunmurdu. 
Bütün materiallarda istintaq idarəsinin rəisi polkovnik Ruben Ambarsumoviç Markaryanın imzası qoyulmuşdu. O, Azərbaycan dilində çox təmiz və qüsursuz danışırdı. Respublika Dövlət Təhlükəsizliyi İdarəsində milliyyətcə erməni olan kadrlar üçün Azərbaycan dilini öyrənmələri üçün xüsusi altıaylıq kurs təşkil etmişdi və zabitlər arasında bu kurslara “Markaryan kursları” deyirdilər”.
 Mikayıl Müşfiq 4-cü kamerada dünyasını dəyişəndən sonra Dövlət Təhlükəsizliyi İdarəsinin milliyyətcə erməni olan 36 zabiti respublikanın 31 rayon və şəhər şöbələrinə rəis təyin olunublar. Onlardan bir qismini təqdim edirik:

1. Polkovnik Arakelov D.N. – Astara dairəsinə,
2. Mayor Comardyan S.M. – ­Astraxanbazara (indiki Cəlilabad),
3. Mayor Zərgəryan L.M. – Zəngilan rayonuna,
4. Kapitan Petrosyan Ş.A. – Samuxa,
5. Avanesov M.A. – Masallıya,
6. Movsesyan L.Ş. və Tovatov A.O. – Lənkərana,
7. Akopyan A.A. və Ağacanyan A.L. – Naxçıvana,
8. Seyranyan İ.S, İşxanyan və ­Parseqyan – İmişliyə,
9. Muradyan – Salyana. 
Araşdırmalar göstərir ki, “güllələnmə kağızları” xüsusi vərəqələrdə hazır gəlirdi. Möhürlü, imzalı… təkcə ad familiyaları yazmaq lazım gəlirdi. 
Araşdırma materiallarına görə, keçmiş Dövlət Təhlükəsizlik İdarəsinin sıravi işçilərindən olan və 1930-cu ildən 1937-ci ilədək Dağıstanda və Rostovda işləyən Məhəmmədcan Əbubəkir oğlu Əbdülsamadov bir neçə nəfərlə Moskvanın sərəncamı ilə (yəni o vaxt məşhur 5-ci şöbənin xəttilə) Bakıdakı duruma kömək məqsədilə Azərbaycana ezam olunur. Milliyyətcə avar olan M.Ə.Əbdülsamadov təlimat aldıqdan sonra (təlimatı kapitan M.Mustafayevdən alır) 28 saylı kamerada saxlanılan ən qəddar və dövlətçilik üçün ən ciddi ideoloji təxribatlar törətməkdə təqsirli bilinən şəxsin qorunması, davranışlarına nəzarət olunması ona tapşırılır. M.Ə.Əbdülsamadov kameralarda heç kəsi tanımırdı və məhbuslarla rəftarı da ilk vaxtlar qəddar idi. 1937-ci il mayın 28-də Əbdülsamadova 4-cü kameraya nəzarət etmək tapşırılır. Kamerada saxlanılan 3 nəfərlə tanış olan Əbdülsamadov 1937-ci il iyunun 5-də saat 19.30-da Yemelyanova… xüsusi arayış yazır. Arayışda serjant Əbdülsamadov qeyd edir ki, 1109 saylı məhbusun bütün kamera davranışlarına nəzarət etdim. Azərbaycan dilini yaxşı bildiyimdən kamerada bütün danışıqlarını təhlil etdim. O, evi üçün, ailəsi üçün, dəniz və Bakı üçün darıxır. Onun kamera yoldaşı professor Məhərrəm Şüvəlanlı Qurbanzadənin həmin axşam ürək tutması oldu. Məhbus M.İsmayılzadə ona yardım etdi. O, həm də mahnı oxuyurdu. Əlbəttə ki, darıxmamaq üçün. Heç bir ruhi sarsıntısı yox idi. O, özünü çox səliqəli, ciddi və qüsursuz aparır. 
Xüsusi arayışa imza atan Əbdülsamadov bunu da qeyd edir ki, belə sakit məhbuslarla işləmək onun üçün çox rahatdır.
M.Ə.İsmayılzadənin (Mikayıl Müşfiqin) həbs olunmasının 10-cu günü Əbdülsamadov adəti üzrə işini başa vurduqdan sonra yenə arayış yazır. Bu dəfə arayışı Qriqoryanın adına yazır… Qriqoryan arayışda qeyd olunmuş “o, özünü çox alicənab aparır” ifadəsinin üstündən qırmızı xətt çəkir və soruşur: Əbdülsamadov, yəni sözə qulaq asmır?.. Əbdülsamadov deyir ki, xeyr, o, çox nəcib adamdır… Bundan sonra Atakişiyev Əbdülsamadova axşama qədər başqa kameraya nəzarət etməyi tapşırır və ertəsi gün… 
1937-ci il iyunun 15-də Azərbaycanın rəhbəri M.C.Bağırova müraciət edir. Müraciətdə Atakişiyev bildirir ki, məhbus kamerada özünü yaxşı aparmır, mahnı oxuyur, mahnının sözləri arasında Sizi və dövləti söyür. Yaxşı olardı ki, məhbus İsmayılzadəni təhlükəli məhbus hesab edərək, Baş Kəşfiyyat İdarəsinin Xüsusi Şöbəsinin sərəncamına verək. Beləliklə, 1937-ci il iyunun 27-də kapitan Sinmanın tərtib etdiyi arayışa yenidən baxılır və şəxsən Atakişiyevin əlavələri ilə məhbus M.Ə.İsmayılzadə daha ciddi və təhlükəli cinayətkar kimi Xüsusi Şöbənin sərəncamına verilir. Bu şöbə Baş Kəşfiyyat İdarəsinə tabe idi. Onun tərtib etdiyi istintaq arayışının icrası üçün müəyyən vaxt verilirdi və beş gün ərzində müttəhim kimliyindən asılı olmayaraq güllələnirdi. Bu şöbə rəsmi sənədlərdə 6-cı idarə kimi gedirdi və bilavasitə ölkənin elm, incəsənət, ədəbiyyat, səhiyyə, təhsil, maarif sistemində çalışanlara nəzarət edirdi.
1937-ci il iyunun 27-də əks-inqilabçı gənclər təşkilatının müsəlman ölkələri üzrə ideoloji koordinatoru müttəhim kimi M.Ə.İsmayılzadənin istintaq işi təhlükəsizlik zabiti İ.İ.Şevçenkonun imzası ilə Xüsusi Şöbəyə göndərilir. Həmin vaxt şöbənin əksər əməkdaşları ruslar və qeyri-azərbaycanlılar olduğundan istintaq materialları düzgün tərtib olunmurdu, materiallar tamamlanmırdı. Həmçinin kameralara nəzarət edənlər başqa millətdən olduğundan müttəhimlərlə əlaqə zamanı problemlər yaranırdı. Nəticədə 1937-ci il noyabrın 26-da Xüsusi Şöbəyə vaxtilə 4-cü kameraya baxan Əli adlı bir nəzarətçi ayrılır. 
Qısa arayış: Serjant Əli Mərdan oğlu Əlistan 1937-ci ilin mayında Bakıda Xüsusi Şöbədə işə başlayıb. O, 4-cü kamerada 1109 saylı məhbusa nəzarət edib. Əli rus dilini bidiyinə görə kameradakı məhbus M.İsmayılzadə ilə sorğu-sual tez də tərcümə olunurdu. Müstəntiq Sinman Baş Kəşfiyyat İdarəsinin istintaq qrupuna verdiyi arayışda göstərir ki, 1109 saylı məhbusun kamerasına Əli Mərdan oğlu Əlistanın təyin olunması işləri xeyli dəyişmişdi. 
Şübhəsiz, istintaq materiallarının düzgün tərtib olunması vacib idi. Çünki bundan sonra heç kəs müdaxilə edə bilmirdi. 
Müstəntiq Sinman daha sonra Baş Kəşfiyyat İdarəsinin müstəntiqi A.A.Rıbkinə verdiyi məlumatda qeyd edir: “…Mən 1109 saylı məhkumdan razı idim. Məni yormurdu. Bəzən mənə məlumat gətirirdilər ki, istintaq zamanı bəzi-bəzi adamların adlarını çəksin… canını qurtarsın. Amma mən bu yolu seçmirdim. 1938-ci il yanvarın 4-də gündüz mənə Qriqoryan Xoren İvanoviç xəbər göndərdi ki, söhbəti qısa elə… Mən anladım ki, 1109 saylı məhkumun taleyinə artıq nöqtə qoyulub. Başımı qaldırıb, məndən bir az aralıda duran Əli Əlistana nəzər saldım. Hiss etdim ki, qatarın getdiyini o da başa düşdü. Birdən heç kimin gözləmədiyi bir halda serjant Əli Əlistan dedi: – Şair, bu, bizim sonuncu görüşümüzdür, sonuncu arzunu de. Sabah sərəncam icra olunacaq… Kimə nə çatdıracaqsansa, de…
Müşfiq susurdu. Nəhayət, “Allah hamınıza cansağlığı versin. İmkan olarsa, məni anamın yanında dəfn edin. Bacararsanmı?…” – dedi.
Əli Əlistan “Yox, mən bunu bacarmaram” – dedi.
Araşdırma materiallarından: 1109 saylı məhkumu – şair Mikayıl Müşfiqi tək buraxdıq. Onu kameraya ötürdük. 

Ardı var…