Rusiya-Ukrayna müharibəsinin sirləri – Qərbin vəd etdiyi dəstək niyə ləngiyir və nəyi dəyişə bilər?
Avro-Atlantik Əməkdaşlıq İnstitutunun əməkdaşı, hərbi ekspert İqor Koziy Ukraynadakı müharibədə tərəflərin hazırkı imkanlarını, Qərbin dəstəyini və gələcək perspektivi təhlil edib.
Ekspertin bloqunda yayımladığı və sosial şəbəkələrdə böyük marağa səbəb olan məqaləsini oxuculara təqdim edirik:
Qərbin Ukraynaya silah tədarükü və ABŞ-ın Lend-Liz qanunu qəbul etməsi Ukraynanın cəbhədə hücumu ilə bağlı gözləntiləri canlandırdı. Ukrayna mediasında yenidən ruh yüksəkliyi dalğası baş qalıdrdı, tamaşaçılar Ukrayna silahlarının təcavüzkar üzərində sürətli və təsirli qələbəsini gözləyirlər.
Gəlin aydınlaşdıraq ki, Ukraynadakı vəziyyətlə bağlı gözləntilər özünü necə doğrultdu?
Hər iki tərəfin hərbi əməliyyatlarla yanaşı, həm də informasiya müharibəsi apardığını nəzərə alsaq, opponentlərin hazırkı potensialının istənilən qiymətləndirilməsi olduqca spekulyativdir.
Rusiya və Ukraynanın hərbi potensialına dair müharibədən əvvəlki məlumatlar artıq aktual deyil. Ukrayna hərbi-sənaye kompleksi məlum səbəblərdən silah və zirehli texnika seqmentində istehsal potensialının əhəmiyyətli hissəsini itirib.
Rusiya hərbi sənaye kompleksi üçün də hər şey asan deyil. Rusiya ordusunun ehtiyacları üçün zirehli texnikanın tədarükünə müharibədən əvvəlki rəqəmlərə təkcə yeni deyil, həm də modernləşdirilmiş texnika daxildir. Güman etmək olar ki, Rusiya hərbi-sənaye kompleksinin hazırkı istehsal gücü ildə 120-dək tank, ən azı 100 piyada döyüş maşını, 40 hava desant zirehli texnikası, toplarla silahlanmış 200 təkərli zirehli personal daşıyıcısı istehsal etməyə imkan verir. Bundan başqa azı 100 hərbi helikopter, 115-ə qədər döyüş təyyarəsi də istehsal edə bilər.
– Rusiya müdafiə sənayesinin xarici komponentlərə, ən əsası onun istismarı üçün istehsal avadanlığının hissələrinə çıxış imkanları məhduddur;
– İndiyədək Rusiyanın hərbi sənaye kompleksini müharibə istehsalı rejiminə keçirməsinə dair heç bir əlamət yoxdur.
Bu amillərin istehsal həcminə təsirinin miqyasını kənardan müəyyən etmək mümkün deyil. Bundan əlavə, Rusiya hərbi bazalarında xidmətə qayıtarmaq üçün yararlı olan hərbi texnikanın faizini etibarlı şəkildə müəyyən etmək mümkün deyil.
Müharibənin üç ayında hər iki tərəf canlı qüvvə və texnika baxımından ciddi itkilər verdi. Üstəlik, bu, ilk növbədə, döyüşə ən hazır birliklərə aiddir. Məhz itki faktoru rus komandanlığını Seversk, Kiyev və Slabojanski istiqamətlərində hücum əməliyyatlarından imtina etməyə məcbur etdi. Və qoşunllarını mütəşəkkil qaydada oradan çıxarmaq üçün Donbassda Birgə Qüvvələr Əməliyyatı zonasına köçürdü.
Hazırda tərəflərin ehtiyatı 25-35 batalyon taktiki qrupları aralığındadır. Eyni zamanda, Ukrayna say baxımından üstünlüyə malikdir, lakin ehtiyatları zirehli texnika və artilleriya ilə təchiz etməkdə çətinlik çəkir.
Bu arada, Rusiyanın hücuma keçmə qabiliyyətinə birbaşa təsir edən üstünlüyü ağır zirehli texnika və artilleriyası, hava və dəniz dəstəyidir. Rus tankına qarşı “Javelin” raketləri ilə bağlı ukraynalı hərbçilərin təsviri müharibənin bütün mənzərəsini əks etdirmir. Rus qoşunlarının verdiyi itkilərin 60% -i Ukrayna artilleriyasına məxsusdur. Çerniqov isə ilk növbədə ukraynalı tankçıların sayəsində müdafiə olundu.
İrəliləyə bilmək üçün Ukraynaya əhəmiyyətli miqdarda ağır silah və sursat lazımdır. Keçmiş və cari əməliyyatlardakı tükənməni və itkiləri nəzərə alsaq, onların ehtiyatları sadəcə müntəzəm olaraq doldurulmalıdır. Həm də hücum üçün daxilolma azalmanı əhəmiyyətli dərəcədə üstələməlidir.
Əsas silah növlərini müəyyən etmək mümkündür, onların mövcudluğu, prinsipcə, Ukraynanın hücum əməliyyatı aparmaq qabiliyyətini müəyyənləşdirir:
Tanklar
Müttəfiqlər Ukraynaya 300-ə yaxın T-72 tankı verdilər. Rusiyanın 200-ə qədər tankını da yararlı vəziyyətdə ukraynalılar ələ keçirə bilmişdilər. Eyni zamanda, Ukraynanın tank qoşunlarında real itkilərinin miqyası məlum deyil.
Aydındır ki, Ukrayna Silahlı Qüvvələrində mövcud olan tankların sayı rəqibə ağır zərbə vurmaq üçün kifayət deyil. Əks halda, Kiyev köhnə alman “Leopard-1”-ni əldə etməkdə belə maraqlı olduğunu bildirməzdi. Ukraynaya gələn tanklar, ən yaxşı halda, artıq verilmiş itkiləri kompensasiya etmək üçün kifayətdir. Eyni zamanda, onların döyüş qabiliyyəti döyüşlərdə məhv edilənlərdən daha aşağıdır.
Buna görə də ukraynalı şərhçilərin Rusiya hərbi anbarlarından çıxarılaraq cəbhəyə gətirilən avadanlıqlarla bağlı şübhələrinə diqqət yetirməyə dəyər: T-80 tanklarının hətta köhnə modifikasiyalı tankları Ukrayna Müdafiə Qüvvələrinin müttəfiqlərdən aldığı T-72-lərdən ciddi üstünlüklərə malikdir; T-62-lərin isə Ukrayna çöllərində sürmək üçün deyil, Rusiya qoşunlarının müdafiə bölmələrinin atəş imkanlarını artırmaq üçün istifadə edilməsi planlaşdırılır. Və köhnə texnika bu rolda olduqca təsirli ola bilər.
Ukraynanın hücum potensialına malik olması üçün qısa müddətdə ən azı daha 500 tank transfer etmək lazımdır. Aydındır ki, Ukrayna hərbçilərinə tanış olan sovet tipli texnikanın ötürülməsinin davam etdirilməsi arzuolunandır ki, bunun üçün artıq bölmələrin təşkilati-ştat strukturları və maddi-texniki təchizat formalaşdırılıb.
Problem ondadır ki, sovet tank texnikasının ehtiyatları sonsuz deyil. T-72 ailəsinin 600-dən çoxunun (Yuqoslaviya versiyası M-84-lər də daxil olmaqla) tapılması ehtimalı azdır. Üstəlik, bu texnika üç qitəyə səpələnib. Bunlar toplanıb qısa müddətdə Ukraynaya gətirilə bilməz. İstənilən halda, öz xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq, yeni tank bölmələrinin formalaşdırılması üçün köhnəlmiş olsa da, Qərb zirehli texnikası nümunələrinin Ukraynaya verilməsi məsələsini həll etmək lazımdır. Bu arada Ukraynaya yuxarıda qeyd olunan “Leopard-1” tanklarının “heç olmamaqdansa, bu yaxşıdır” prinsipinə uyğun olaraq təhvil verilməsi real görünür. Hazırda göndərilən texnikaların içində onların bir çoxu var. Paralel olaraq Rumıniya və Bolqarıstanın mövcud T-55-ləri və onların yeni modifikasiyalarının ikinci dərəcəli ərazilərdə istifadəsi üçün gətirilməsi variantını nəzərdən keçirmək olar. Düzdür, istifadəyə yararlı olan bu hərbi maşınların sayı barədə dəqiq bir informasiya yoxdur.
Digər bir palliativ variant Avropa ölkələrində və ABŞ-da mövcud olan ağır silahlı döyüş maşınlarıdır (təkərli tanklar adlanır). Məsələn, Fransa quru qoşunlarını yenidən təchiz edir. 105 mm çaplı silahla təchiz edilmiş 200-dən çox AMX-10 RC kəşfiyyat zirehli maşınının silahlanmadan çıxarılacağı gözlənilir ki, onların yerini EBRC JAGUAR kəşfiyyat zirehli maşınları tutacaq.
Tədqiqat üçün ayrıca mövzu Aİ və NATO-nun keçmiş sosialist ölkələrinin hərbi-sənaye kompleksi hesabına T-72/M-84 tanklarının istehsalını bərpa etmək qabiliyyətidir. Bu seçim sürətli ola bilməz, lakin Ukraynanın müdafiə potensialının daha uzunmüddətli bərpası baxımından maraq doğurur: Ukrayna ordusu üçün çoxlu sayda nisbətən sadə və ucuz tanklar tələb olunacaq.
Artilleriya
Artıq yüzdən çox 155 mm-lik artilleriya sistemi Ukraynaya təhvil verilib. Bunlar ilk növbədə Ukrayna Silahlı Qüvvələrinin artilleriya silahlarının itkisini kompensasiya etmək məqsədi daşıyır. Ukrayna ordusunun əlavə ehtiyaclarını nə az, nə çox, 400 vahid kimi qiymətləndirmək olar.
Qeyd etmək lazımdır ki, təkcə ABŞ-dakı artilleriya silahlarının ehtiyatları prinsipcə, bu ehtiyacları ödəyə bilər. Xatırladım ki, 2023-cü ildə Tayvan adasına 40 ədəd M109 özüyeriyən silahın çatdırılması hərbi sənayenin istehsal yükünü artırıb. Bu səbəbdən sifarişlərin 2026-cı ildən sonraya təxirə salınması ilə bağlı Amerikanın Tayvana müraciət etməsi diqqət çəkir. Onu da deyim ki, yeni özüyeriyən silahların yalnız Ukrayna üçün nəzərdə tutulması ehtimalı azdır. Əksinə, biz Amerika ordusunun ehtiyyatlarından silah tədarükü ediləcəyini güman edə bilərik. Bunun müqabilində ABŞ ordusu yeni istehsal olunmuş artilleriya sistemləri iı təchiz ediləcək.
Hava Hücumundan Müdafiə Sistemləri
Ukraynaya Qərb tipli hava hücumundan müdafiə sistemlərinin tədarükü perspektivlərindən danışarkən, MIM-104 Patriot və NASAMS daim xatırlanır. Hansı ki, onlardan anbarda yoxdur, döyüş növbətçiliyindədirlər. Və onlar ev sahibi ölkənin təhlükəsizliyinə xələl gətirmədən Ukraynaya verilə bilməz. Yeni komplekslərin istehsalı isə illər tələb edir.
Eyni zamanda, nədənsə unudulur ki, bir sıra NATO ölkələrində və ABŞ-ın tərəfdaşlarında köhnəlmiş, lakin işlək MIM-23 HAWK, “Skyguard Aspide” sistemləri nəzərəçarpacaq miqdarda istifadə edilir. Hansı ki, ABŞ-ın yaxın gələcəkdə müttəfiq ölkələrin hava hücumundan müdafiəsini yeniləməyin müqabilində Ukraynaya verilə bilər.
Ukraynanın hava hücumundan müdafiəsini təmin etməyin başqa bir variantı Fransa ordusu tərəfindən istismardan çıxarılması planlaşdırılan “Crotale” qısa mənzilli hava hücumundan müdafiə sistemlərinin tədarükü ola bilər.
Səyyar sürsat
Söhbət bir neçə min kamikadze PUA-dan gedir, bunlar adi döyüş sursatları ilə təchiz edilmiş döyüş texnikalarıdır.
Yalnız “Switchblade-600” kimi zirehli maşınları vura biləcək silahlar tələb olunmur. Bizə radar stansiyalarını məhv etmək üçün hazırlanmış sursat lazımdır. Onların cəbhədə görünməsi Rusiyanın hava hücumundan müdafiə sistemini geri itələyir, Ukrayna aviasiyasının işini asanlaşdırır. Hələlik iddia etmək olar ki, Ukrayna tərəfi “Switchblade-300”-ün yüngül sursatını istifadə edib.
Gəmi əleyhinə raketlər
Danimarka, Hollandiya və Böyük Britaniyanın “Harpun” gəmi əleyhinə raketlərini Ukraynaya təhvil verməsi müsbət qarşılana bilər. Onların birinci nəsil raketlər olacağına yalnız ümid etmək qalır: Bu raketlərin istifadəyə yararlılığı sual altındadır.
Bununla belə, “Harpun” klassik gəmi əleyhinə kompleksdir. Hücum üçün isə “Harpun”dan daha geniş diapazonda həm yerüstü, həm də sahil hədəflərlə mübarizə apara bilən sistem lazımdır. Qara dəniz sahilinin şimal-qərb hissəsini bağlamaq lazımdır. Bunu isə Krımın qərb sahilindəki Rusiya bazalarına təzyiq etmədən etmək olmaz.
Buna görə də ən yaxşı texniki xüsusiyyətlərə malik olan NSM raket sistemlərinin çatdırılması hələ də gündəmdə qalır. Belə komplekslərin də çox olması ehtimalı azdır, 1-2 batareya haqqında danışmaq olar. Lakin onların cəbhədə görünməsi Rusiya donanmasına təzyiq göstərən ciddi amilə çevriləcək. Mövcudluq təchizatçıları ABŞ və Polşa ola bilər.
Amerika istehalı olan MLRS, MLRS-270 və ya HIMARS-ın tədarükü də Ukraynanın hücuma keçməsi üçün zəruri şərtdir. Eyni zamanda 300 km-ə qədər mənzilli ballistik raketlər də daxil olmaqla, bu sistemlər üçün bütün sursat xəttinə çıxış əldə edilməlidir. Bu, yenə də Rusiyanın hava hücumundan müdafiə sistemini və aerodrom infrastrukturunu vurmağa imkan verəcək. Nəticədə Ukrayna aviasiyasına qoşunlarının hücumuna dəstək verməsinə yardım edəcək.
Media Vaşinqtonun bu silahları Kiyevə təhvil verməklə bağlı siyasi qərarı barədə məlumat yayıb. Lakin onlar üçün sursat təchizatı məsələsi açıq qalır. Yəqin ki, Vaşinqton Kremldəki siyasi reaksiyanı izləyərək onu mərhələli şəkildə quracaq. Bu isə o deməkdir ki, Ukrayna yalnız bir neçə aydan sonra uzaq mənzilli raketlərə çıxış əldə edə biləcək.
Döyüş aviasiyası
Sovet təyyarələrinin keçmiş sosialist ölkələrindən Ukraynaya gətirilməsi artıq işlək variantdır. Əsas maneə ABŞ-ın müttəfiqlərinə F-16-ları təqdim etmək istəyidir. Qoy ən köhnə versiyalar olsun, amma mümkün qədər tez gətirilsin. NATO-da sovet hərbi aviasiyasının əsas operatorları artıq F-16-ların son versiyalarına sahibdirlər və ya almağı planlaşdırırlar. Beləliklə, Hərbi Hava Qüvvələrinin modernləşdirilməsi zamanı köhnəlmiş F-16-lar Ukraynaya ötürülə bilər və bu da silahlanmada keçid dövrü sayıla bilər.
Arzu olunan, lakin məcburi olmayan element Qərb tipli döyüş təyyarələrinin indi Ukraynaya təhvil verilməsidir. ABŞ ehtiyatlarından F-18-lərin köhnə modelləri, yaxud alternativ olaraq istismardan çıxarılan Britaniya “Tornado”ları hərəkətə keçə bilər. Ukrayna səmasında peyda olan belə bir təyyarə eskadronu Kremlə ciddi psixoloji və siyasi təsir göstərə bilir. Başqa bir seçim, “Reaper”, “Predator” tipli ağır hücum PUA-larını Ukraynaya verməkdir.
Qərb təyyarələrinin tədarükünü məhdudlaşdıran amil bu təyyarələrin istismarı üçün uçuş və texniki personalın, lazımı mühəndis infrastrukturunun hazırlanması ehtiyacıdır. Hətta sülh dövründə də bu, çətin, bahalı və uzunmüddətli işdir. Ancaq birincisi, heç kim Qərb mütəxəssislərinin Ukrayna hökumətinin texniki xidmət məsələləri üzrə PMC-lərlə müqavilələrini və fərdi müqavilələr üzrə pilotların cəlb edilməsini qadağan etmir;
İkincisi, söhbət istismardan çıxarılan və ya istismardan çıxarılmaq üzrə olan təyyarələrdən gedir ki, bu, hətta texniki resurs baxımından uzun sürməyəcək. Beləliklə, infrastruktura investisiyaların miqyası minimuma endirilə bilər.
Başa düşmək lazımdır ki, bütün bu texnika Ukraynada birdən-birə lazımı miqdarda peyda olsa belə, Ukrayna hərbi komandanlığı sentyabrdan tez irimiqyaslı hücum hərəkətlərini həyata keçirə bilməyəcək.
Nəticələr:
Rusiya üçün hərbi qüvvə itkilərinin hazırkı səviyyəsi kritik deyil. Rusiya ordusunun Ukraynaya qarşı hərbi əməliyyatlar keçirə bilməsi və ya bacarmaması insan itkilərinin miqyası ilə müəyyən edilməyəcək. Sadəcə, onların yeri kifayət qədər tez və Kreml üçün nisbətən məqbul ödənişlə qəbul edilən şəxslərlə kompensasiya edilə bilər. Müqavilə sahiblərinə söz verildiyi güman edilən günə 200 ABŞ dolları 150.000 əsgərə ödənilsə cəmi 30 milyon dollar edir. Nəzərə alsaq ki, Rusiya Federasiyası hələ də neft və qaz ixracından gündə bir milyard dollara yaxın gəlir əldə edir.
Rusiya tərəfi üçün daha həssas olan məsələ texnikanın itirilməsidir. Hansı ki, məqbul vaxt çərçivəsində hərbi istehsalla tam kompensasiya edilə bilməz. Rusiya hərbi-sənaye kompleksi Sovet İttifaqından miras qalmış silahların istehsalı sahəsində təcrübəsini saxlayıb. Ancaq eyni zamanda, istehsal həcmlərini əhəmiyyətli dərəcədə itirib.
Ona görə də Kreml əsgər yox, şərti olaraq tank çatışmazlığı səbəbindən müharibədən çəkilmək barədə düşünəcək. Lakin bu perspektiv oktyabr-noyabr aylarından tez aktuallaşmayacaq.
Ukraynaya silah tədarükünün miqyası və intensivliyi cəbhədəki vəziyyətlə üst-üstə düşmür. Bu isə o deməkdir ki, Ukrayna Müdafiə Qüvvələrinin güclü zərbə vurmaq üçün maddi resurs toplamaq qabiliyyəti sual altındadır.
Ukrayna Silahlı Qüvvələrinin hücuma keçərək işğalçı qüvvələri devirmək üzrə olduğu barədə sonsuz xəbərlər tamamilə zərərlidir və Ukrayna əhalisini və tərəfdarlarını çaşdırır.
Bundan sonra Ukrayna qoşunlarının təsirli irəliləyişlərini və zəfərli yürüşlərini görməyimiz çox az ehtimaldır. Aydındır ki, Ukrayna Silahlı Qüvvələrinin komandanlığı düşmənə maksimum ziyan vurmaq üçün öz qüvvələrini xilas etmək və əraziləri dəyişdirmək strategiyasını seçib. Ayrı-ayrı taktiki, maksimum əməliyyat sahələrində dövri əks-hücumlarla ciddi dəyişiklik baş verməyəcək.
Biz “hərbi məğlubiyyət” və “məğlubiyyət” arasında aydın fərq qoymalıyıq – bunlar sinonim deyil. Ölkələr vaxtaşırı hərbi məğlubiyyətlərə məruz qalır və bu, onların dağılmasına səbəb olmur.
Amma üçüncü bir vəziyyət də var – hərbi məğlubiyyətsiz siyasi məğlubiyyət. Bu, o zaman ortaya çıxır ki, tərəflərdən biri döyüşə bilsə də, müharibədən çəkilmək qərarına gəlir. Bunun üçün üç amilin üst-üstə düşməsi lazımdır:
– Müharibənin ilkin məqsədləri əlçatmazdır;
– Müharibənin davam etdirilməsinin real nəticələri xərclərə uyğun gəlmir;
– Qarşı tərəf sizin məğlubiyyətinizi və məhvinizi hədəfləmir və ya potensial fərqinə, yaxud coğrafi məsafəyə görə buna nail ola bilmir.
Bu baxımdan Moskvanın Ukraynada məğlubiyyəti:
– Ukraynaya Qərb tərəfindən dəstək qaçılmaz görünür;
– Sürətlə bərpa olunmadan Rusiya hərbi potensialının tükənməsi ilə nəticələnəcək;
– Rus cəbhəsinin və ya dövlətinin dağılması nəticəsində deyil, yavaş-yavaş gələcək;
-Hərbi yox, siyasi məğlubiyyət xarakteri daşıyacaq.
İstənilən tarixi bənzətmə qüsurludur. Amma Rusiya-Ukrayna müharibəsi kontekstində Moskva Hitlerin yox, Kayzer Almaniyasının rolundadır. Kreml isə daha çox 1918-ci ilin noyabr vəziyyətini, alman qoşunlarının qərbdə Paris yaxınlığında, şərqdə isə Petroqrad yaxınlığında yerləşdiyi variantı gözləyəcək. Hər halda vəziyyət 1945-ci ilin mayı deyil…
