Bir məfkurənin poetikası

Polise.az Rüstəm Kamalın “Bir məfkurənin poetikası ” adlı yazısını təqdim edir.

Tanınmış ədəbiyyatşünas-tənqidçi, filologiya elmləri doktoru Elnarə Akimovanın müasir Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi Azər Turan haqqında kitabı 2021-ci ildə nəşr olunub, adı da Aşıq Veysəlin məşhur misrasından götürülüb: “Uzun, incə bir yolda” – Azər Turan ömrünün metaforası kimi.

Filoloqlar yaxşı bilirlər ki, istənilən bədii mətndə müəllif obrazı müəllif mövqeyi vacib kateqoriyalardan biridir, yəni qəhrəmanın real mövcudluğu, müəllifin şüuraltı daim onun “səsini” eşitməsi mətnin emosional fakturasına, müəllifin bu və ya digər hadisələrə münasibətinə təsiri qaçılmaz olur… Amma Elnarə xanım bioqrafik personajı ilə “məsafəni saxlaya” bilib.

Elnarə xanım yüksək filoloji mədəniyyəti, dərin nəzəri hazırlığı ilə fərqlənən alimlərimizdən biridir. Biz burada onun yazıçılığının və alimliyinin vəhdətini görürük, yəni bioqrafik janrın ustası kimi çıxış edir. Dostum Azər Turanın ömrünə və yaradıcılıq taleyinə az-çox bələd olan bir şəxs kimi, deyə bilərəm ki, Azər Turan ömrünün “Hər səhifəsi canlı nəfəs, nəfəs alan tarixdir. Şəxsiyyətlər tarixi. Ömründən keçən bütün insanların obrazı əyaniləşib burada” (s.59).

Müəllif Azər Turanın portretini bir neçə səviyyədə – ədəbiyyat (mədəniyyət) tarixçisi, ədəbiyyatşünas-tənqidçi, esseist, kulturoloq kimi, həm də vətəndaş və şəxsiyyət kimi təqdim edir. Azər Turanın ömür və məfkurə yolunu düşüncə təcrübəsi kontekstində verir ki, bu da “şəxsiyyətin poetikası” (N.Cəfərov) baxımdan doğru yanaşmadır. Bu səviyyələrin hər birini faktlar, müəllif mətnləri əsasında səciyyələndirir və əsaslandırır.

Ömür hadisələrinin xronoloji ardıcıllığı və tarixi faktların zövqlü seçimi və bədii təqdimatı ilə, qəhrəmanı ilə “şüuraltı dialoqlar” qurmaqla Azər Turanın düşüncə obrazı (əslində düşüncə mədəniyyəti) bərpa olunur. Bioqraf E.Akimova üçün Azər Turanın yaradıcılıq taleyi önəmlidir. Fiziki ömür onun düşüncəsinin içindən görünür.

Kitabda elmi və bədii üslublar, janrlar – xatirə, gündəlik, elmi-publisistik məqalələr üzvi surətdə birləşir. Azər Turan yaradıcılığı ilə dərin tanışlığı, analitik təfəkkürü onun “tale süjetini” qurmağa imkan vermişdir.

Azər Turanın esseləri müasir ədəbi prosesin dəyərli hadisələrindən biridir. Onun esseistikasında bəyəndiyim cəhət poetik təxəyyüllə ədəbi-tarixi yaddaşın və təfəkkürün məntiqi qovuşmasıdır. Yadımdadır: Xalq yazıçısı Anar 2003-cü ildə “İrfan çobanı” kitabına yazdığı ön sözdə Azəri “çox ciddi araşdırıcı alim, həm də sərrast və təsirli usluba malik olan yazıçı-publisist, esseist” kimi təqdim etmişdi.

Kitabın ana xətlərindən biri də Yaddaşdır. Yaddaş tarixi, mədəni-estetik kateqoriya kimi. Azər Turanın yaddaşı fenomenal hadisələrdən biridir. Dəfələrlə şahidi olmuşam: o, xatirələrini incə detalları ilə, özünəməxsus yumorla, situasiyaya və kontesktə uyğun elə şirin danışır ki, uzun müddət xatirələrin sehrindən ayrılmaq olmur. Və həmişə təəssüflənmişəm ki, Azər niyə bu söyləyicilik – hekayəçilik məharətini bədii nəsrə sərf etmir…

Azər Turan güclü epik söyləyicidir. O, şifahi sözü yazıya adekvat şəkildə gətirə bilir. Elnarə xanım haqlı olaraq qeyd edir ki, onun yazılarının məsamələrində qəribə bir lirik hava dolaşır. Onun yazılarında nəsr və poeziyanın hüdudları o qədər şəffaf olur ki, nəsrin havası poeziyaya keçir, poeziyanın nəfəsi də epik təhkiyəni “dirildir”. Əvvəla, Azər poeziyanı (xüsusən Azərbaycan və türk poeziyasını) dərindən bilir. İkincisi, poeziya sevdası onun canında-qanında, xilqətindədir.

Amma onun yaddaş tipi və koloritli söyləmə ehtirası gündəlikləri belə avtobioqrafik nəsrin maraqlı bədii nümunəsinə çevirir. Bunu Elnarə xanımın kitabda Azərin gündəliklərindən gətirdiyi parçalar da təsdiq edir. E.Akimova təhkiyəsini də həmin “avtobioqrafik janrlardan gələn emosiyalar” üstündə kökləyir, yəni Azərin xatirələrinə və gündəliklərinə istinad edərək, onun emosional dünyasını bərpa edir.

Yaxşı ki, Turan xanım Cavidlə bağlı unudulmaz, təkrarsız söhbətləri yaddaşından yazıya göçürüb. Maqnitofon lentinə yazılmış həmin söhbətlərin səs-nəfəs enerjisini itkisiz şəkildə yazıya alıb. Hətta bu söhbətlərdə elə dialoq fraqmentləri var ki, iştirakçıların (Turan Cavidin və Azər Turanın) səsini eşidirsən və görürsən. Məsələn:

“Otağa daxil oldum. Turan. Divanda sakitcə, kirimişcə əyləşib.

– Nə olub, Turan xanım?

– Gedirəm

– Hara?

– …

– Möhkəm tərləmişdi…”

Bir sözlə, Azərin yaddaşı sadəcə maraqlı xatirələrin, tarixi-ədəbi biliklərin canlı mənbəyi deyil, həm də mənəviyyatının meyarı, şəxsiyyətinin və əxlaqının ifadəsidir.

Elnarə Akimova Azərin məktublarından, xatirələrindən yerli-yerində, mətləbə və mövzuya uyğun, hətta deyərdim ki, təhkiyənin üslubuna və ovqatına “yaraşdıraraq” seçir. Müəllifin təhkiyə üslubu və intonasiyasının bütövlüyü bioqrafik mətnin bütövlüyünü müəyyənləşdirir. Necə deyərlər, hər bir mənbə, hər bir fakt obraza işləyir.

Səmimi etiraf edim: “Uzun, incə bir yolda…” kitabını oxuyarkən bəzən elə məqamlar olurdu ki, mənim yaddaşımdakı xatirələrin və müşahidələrin əhvalı ilə “sinxronlaşırdı”. Axı, Azər Turanı mən də “əyyami-qədim”dən tanıyıram. Yol yoldaşı olmuşuq, bir kitablıq söhbətlərimiz, görüşlərimiz olub. “Ədəbiyyat qəzeti”nin baş redaktoru seçiləndə əməkdaşlığa dəvət etdiyi ilk müəlliflərdən biri də mən olmuşam və bunu bu gün də şükranlıqla xatırlayıram…

Xalq şairi Zəlimxan Yaqub məni və Azər Turanı “Borçalı turnesi”nə, yubiley tədbirlərinə dəvət etmişdi. Biz Bolnisidə, Marneulidə, Dmanisidə, Tiflisdə keçirilən görüşlərdə çıxışlar edir, axşamlar isə Kəpənəkçidə, şairin ata yurdunda unudulmaz təəssüratlarımızı bölüşürdük. Bax, onda Azərin gündəlik yazdığını gördüm. Daha doğrusu, əhvalat belə olub: Bolnisidə qubernatorun şairin şərəfinə verdiyi ziyafətdə təsadüfən bir gürcü gözəli ilə Azər arasında “Şeyx Sənan məqamı”nın yaşandığının şahidi oldum. O, həmin gün Hüseyn Cavid qəhrəmanının mistik sevdasını öz üzərinə proeksiya edirdi. Bu sirri axşam ona danışdım və müşahidələrimi onun yaraşıqlı dəftərçəsinə yazdım. Güman edirəm ki, həmin yazı hələ durur…

E.Akimova Azər Turanın təfəkkür obrazı oxuculara, əsərlərinin semiotik təhlili kontekstində təqdim edir. Əgər Azər Turanın araşdırmalarında Cavidlərin (Hüseyn Cavid, Ərtoğrol, Mişkinaz və Turan Cavidlər) taleyi metafizik-semiotik qarşıdurmalar (ölüm-həyat, həqiqət-yalan, Allah-İblis, xeyir-şər və s.) səviyyəsində açıb göstərirsə, E.Akimova da onun (Azər Turanın) ömür və yaradıcılıq yolunu xeyir-şər, həqiqət-yalan, adi-müqəddəs, dünən-bu gün və s. semiotik qarşıdurmalar əsasında yazıb şərh edir.

E.Akimovanın kitabında Azərin yaradıcılığında “İslam mistisizmi”nə xüsusi yer verilir. Və bir detal diqqətimi çəkir: Turan xanım Cavid, Azər Turanı “Çoban Şeyx” adı ilə çağırarmış. Düzü, bilmirdim…

Qutsal torpaqları (Məkkəni, Mədinəni) ziyarət etmiş, mübarək ziyarətin təəssüratlarını qələmə almış, bütün ömrünü Hüseyn Cavid, Əli bəy Hüseynzadə, Məhəmməd Hadi kimi şairlərin “İrfan çobanlığına yazılar” həsr etmiş bir qələm əhlini başqa cür şərəfləndirmək olmaz. Elnarə xanım Akimova ona görə, Azərin “insanlarla ruhsal bağlılığını” da irfan-təsəvvüf əxlaqı ilə əlaqələndirir.

Azər Turanın Hüseyn Cavidə, Əli bəy Hüseynzadə həsr etdiyi araşdırmaları sistemliliyi və tədqiqatçı mövqeyinin prinsipiallığı ilə fərqlənir. Azər Turan üçün (Hüseyn Cavid, Əli bəy Hüseynzadə, Məhəmməd Hadi, Xəlil Rza Ulutürk, Bəxtiyar Vahabzadə, Məhmət Akif Ərsoy…) yalnız türk (Azərbaycan) mədəniyyətinin sakral obrazları deyil, həm də xalqımızın “mədəniyyət mifləri”dir. (Rus filosofu A.F.Losev deyirdi ki, “mif genişləndirilmiş magik addır”). E.Akimova da mədəniyyət tariximizin həmin magik-qutsal adlarını “Azər Turan mətnin”in ayrılmaz tərkib hissəsi kimi tamamlayır və mənalandırır.

Elnarə xanım bu kitabı yazarkən vizual elementlərdən – fotolardan, filmlərdən, televerilişlərdən istifadə etdiyini bildirir. Fotoşəkil ruhlar aləmi ilə əlaqə saxlamaq imkanıdır. Məsələn, Xalid Səid Xocayevin edamqabağı şəkillərini nəzərdən keçirir: “Edamqabağı çəkilmiş şəkli ilə ondan qabaq, adi gündə çəkilmiş şəkillərini müqayisə edirəm. Şəkil əzabla doludur” (s. 260). Elə buradaca haşiyə çıxıb, bir məqamı da qeyd etmək istərdim. Azər Turanın yaradıcılıq və yaşamında fotoşəkillərin ayrıca böyük yeri var, Azər Turanın təhtəlşüurunun “mistik qatını” təşkil edir.

Müasir Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının və tənqidinin görkəmli nümayəndəsi Elnarə Akimovanın nəzəri ümumiləşdirmələri, yığcam filoloji konstruksiyalar kitabda bədii-publisistik üslubun məcrasına ustalıqla daxil edilir. Məsələn “Axundzadə kimi, Cavid də Şərqlə Qərbi üz-üzə qoyurdu, hətta bir qədər irəli gedərək, Qərbin səadətinin kökündə Şərqin fəlakətinin dayandığını qeyd edirdi” (s.74); yaxud: “Azər Turan monoqrafiyasında heç bir məsələni sırf-nəzər etmir, Məhəmməd Hadi və Əli bəy Hüseynzadə münasibətlərinin vəhdət və nisbətini təsvir edirdi” (s.159) və s. Misalların sayını artırmaq da olar.

XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının gəlişməsini mətbuatsız təsəvvür etmək olmur. Mətbuat Azərbaycan xalqının mədəni yaddaşının mühüm arxetiplərindən biridir. Kitabın bir bölməsi “Ədəbiyyat qəzeti”nin Azər Turan mərhələsi” adlanır. Etiraf edək ki, ədəbi camiədə yetərincə mövqeyini itirmiş, ədəbi prosesin arxasınca sürünən bir qəzetin dirçəlməsinə ümidlər az idi. Azər Turan nə qədər ağır və məsuliyyətli işin altına girdiyinin fərqində idi və bunun üçün ilk növbədə inandığı (və inandıra biləcəyi!) ədəbi-estetik istiqaməti seçməliydi. İkincisi, qocalı-cavanlı ədəbi camiəni birləşdirə biləcək bir şəxs olmalı idi. Azər ədəbiyyatın “dəlisidir” və Elnarə xanımın bu fikrilə razıyam: “Onu ədəbiyyatın uğuruna hesablanmış istənilən mətn xoşbəxt edə bilər. Müxtəlif müstəvilərdə qərar tutan yazarlara qəzetdə yer verməsinin yeganə səbəbi də budur. Ədəbiyyatı da vətəni kimi parçalanmamış, bütöv görmək” (s.284).

Yuxarıda qeyd etdiyim kimi, E.Akimovanın bu kitabı Azər Turanın elmi, ideoloji, estetik məfkurəsi haqqındadır, ədəbi-fəlsəfi düşüncəsinin bioqrafiyasıdır. Əli bəy Hüseynzadə Azər Turanın uzun məfkurə mücadiləsinin mayaklarından biridir. Təsadüfi deyil ki, əsərdə bir fəslin adı belədir: “Azər Turan məfkurəsinin adı: Əli bəy Hüseynzadə”. Elnarə xanım yazır: “Əli bəy Hüseynzadə Azər Turanın böyük sevgisinin, həyat amalının, məfkurə istiqamətinin adıdır. Hüseynzadə kimi həyatını məfkurəsi uğrunda fəda edən bir şəxsiyyətin ən böyük mükafatı budur, əslində”.

E.Akimova doğru qeyd edir ki, Azər Turanın türkçülüyü, turançılığı milli-mənəvi yüksəkliklərimizi təqdim edir. O, türkü böyük olmağa çağıran məfkurənin daşıyıcısıdır. Yüksəlmək və yüksəltmək, böyütmək onun ədəbi əxlaqının və davranışının cövhərini təşkil edir.

Bir sözlə, dostum Azər Turan qibtə olunası və qürur duyulası bir ömür yaşayır…