Tofiq Zülfüqarov: “Dəhliz mövzusunda Rusiya birmənalı şəkildə bizim tərəfimizdədir”

“Sənədin mahiyyəti onu göstərir ki, sən öhdəliyi yerinə yetirməlisən, anklavları boşaltmalısan”

Üçtərəfli Soçi görüşündən sonra Azərbaycan-Ermənistan cəbhəsində müəyyən pozitiv irəliləyişlərin əldə olunacağı ətrafında ümidlər yaranıb. Dekabrın ilk günündə hökumətlərarası birgə komissiyanın növbəti dəfə bir araya gəlməsi və kommunikasiyaların açılması ilə bağlı anlaşmanın əldə olunması daha bir səddin aşılacağı ehtimalını yaradır. Ancaq hələ də Ermənistan rəhbərliyinin proseslərə birmənalı mövqe sərgiləməməsi əks düşüncələrə də rəvac verir. Sabiq xarici işlər naziri, siyasi şərhçi Tofiq Zülfüqarov bu mövzuda “Yeni Müsavat”ın suallarını cavablandırdı.   

– Tofiq bəy, Soçi görüşündən sonrakı durumu necə qiymətləndirirsiniz? Sizcə, hazırda nə baş verir, son imzalanma mərasiminin ardınca ortada əməli işlər varmı?

– Hesab edirəm ki, bəli. Çünki əslinə qalsa, indi baş verən proseslər onu göstərir ki, Ermənistan 10 noyabrda götürdüyü öhdəliklərə əməl etməkdən boyun qaçırmaq istəyir. Bu, xüsusən də Zəngəzur dəhlizinə aiddir. Amma eyni zamanda biz başa düşməliyik ki, 10 noyabr sənədində bir neçə mövzu varsa, onlardan biri elə Zəngəzur dəhlizidir. Azərbaycanın bu məsələdə israrlı olması onu göstərir ki, Zəngəzur məsələsi ölkəmiz üçün çox vacibdir. Dünyada bu məsələyə bənzər misallar mövcuddur. İlk növbədə Kalininqrad vilayətinin Rusiyaya bağlantısı mövzusunu xatırlatmaq istərdim. Litvada qaydaya əsasən, onun ərazisini keçən qatarlara xüsusi qaydalar tətbiq olunur. İstisna etmirəm ki, gec-tez Azərbaycan bu və ya digər şəkildə bu məsələdə də belə imtiyazlara nail olacaq. Amma hiss olunur ki, Ermənistan tərəfi bu məsələdən alver üçün istifadə etmək niyyətindədir. Məsələni gərginləşdirən əsas mövzu da odur ki, bu bəyanatın icrasının təminatçısı Rusiyadır, xüsusən də Rusiya prezidentidir. Məhz ona görə də Soçidəki görüş buna həsr olunub. Azərbaycanın mövqeyi bəllidir və çox məntiqlidir. Onlar öhdəlik götürüblər, yerinə yetirməkdən boyun qaçırırlar. Bizim mövqeyimiz ondan ibarətdir ki, bunlara məsələlərin həllində təlimatçı olan Rusiya öz mövqeyini bildirsin və təzyiq eləsin. Bu da baş verdi.

– Yəni Rusiya masadakı məsələlərin həlli üçün Ermənistana təzyiq göstərirmi, yoxsa yenə də balanslı yanaşmaya üstünlük verir?

– Doğrusu, mən hesab edirəm ki, dəhlizin yaranmasında Rusiyanın öz maraqları var. Belə olmasaydı, bəlkə də sənədin bu şəkildə qəbulu çətinliklə qarşılaşardı. Bəli, görürük ki, dəhlizin yaranmasında Rusiyanın öz maraqları mövcuddur, bunlar açıq görünən maraqlardır. Yəni Şimal-Cənub dəhlizinin və İranla bağlantısının yaradılması, bəlkə də Gürcüstandan keçməyən Türkiyə ilə bağlantı yaratmaqla bağlı planları mövcuddur. Baxın, əgər biz 3+3 formatını götürsək, gördük ki, Gürcüstan məhz Rusiyaya görə bu formata qoşulmur. Yəni Gürcüstan bu mövqedədir ki, mən Rusiyanın mallarını öz ərazimdən buraxmaq niyyətində deyiləm, işğalçı ölkə olduğu üçün. Burada biz digər mövzularda da ikili mövqeni hiss edə bilərik. Amma hesab edirəm ki, dəhliz mövzusunda Rusiya birmənalı şəkildə bizim tərəfdədir. Bəli, bu mövzunun moderatorluğu, danışıqların getməsi, bu mövzudan siyasi dividentləri üçün istifadə etməsi və sair olacaq, bu, normal siyasi gedişlərdir, bunu görməli və başa düşməliyik. Amma yekun məqsəd olaraq Rusiya Zəngəzur dəhlizinin yaranmasını istəyir.

– Sənəddə konkretləşdirilməsə də, prezident Putinin çıxışında dəhliz ifadəsinə yer ayırması da bu qənaəti yaradır, eləmi?

– Bəli. Yəni burada ermənilərin siyasi bir oyunu gedir. Əslinə qalsa, orda dəhliz mövcuddur. Yəni 1992-ci ildən onların öz sərhədlərinə nəzarət etməməsi bunu göstərir ki, orada birmənalı şəkildə dəhliz üçün şərait var. Bəlkə də onlar deyə bilərlər ki, məsələn, yox, hərbi yüklər keçməsin, yaxud biz yükləri yoxlamalıyıq. Amma insanların giriş-çıxışının sərhədçilər tərəfindən yoxlanılmasına güzəşt edə bilərlər. İqtisadi maraqlarını qorumaq üçün bəlkə də burada hansısa imtiyazlar istəyəcəklər. Amma insanların gediş-gəlişi – Litvada olduğu kimi, bağlı vaqonlarda – sərhəd nəzarəti olmadan və sair, bu, mümkündür. Həm iqtisadi mövzuya, həm giriş-çıxışa aid müxtəlif incəliklər var.

“İndi biz çalışmalıyıq ki, münaqişə zonasını Qarabağdan sərhədə keçirək” 

– Bu da faktdır ki, sovetlər dönəmində həmin dəhliz  Azərbaycan SSR-in dəmir yollarının balansında olub. Ortaya çıxan qənaət budur ki, rəsmi İrəvan nəinki hansısa şərt irəli sürmək haqqına sahib deyil, hətta Azərbaycanın əmlakını dağıtdığı üçün ölkəmizə təzminat ödəməlidir. Razılaşırsınızmı? 

– Bu mövzuda istənilən arqumentlər tapa bilərik. Ermənilər də həmçinin… Amma bu, nə elmi, nə siyasi diskussiya deyil. Orada söhbət güc balansından və maraqların balansından gedir. Biz görürük ki, orada müxtəlif ölkələrin maraqları var. İran bu və ya digər şəkildə mövqe sərgilədi. Baxmayaraq ki, Şimal-Cənub dəhlizinin formalaşması və işlək vəziyyətə gətirilməsi onların strateji marağıdır. Yəni bu, mürəkkəb bir mövzudur. Amma burada bizim üçün güclü olan iki tezisi qeyd etmək istəyirəm. Birincisi, bu, kapitulyasiya aktına bənzər sənəddir. Yəni siz öhdəlik götürmüsünüz, adi danışıqlar aparmamışıq ki. Bu, müharibənin nəticəsində zəfər çalan tərəfin tələbləri idi. Siz bunu  qəbul etmisiniz, indi də istəyirsiniz ki, bu öhdəliklərdən qaçasınız. Bu, müharibə üçün səbəb ola bilər.

– Elə Leonid Kalaşnikov da deyib: “Ya Laçın dəhlizi açılacaq, ya da müharibə olacaq”.

– Bəli. Burada sənədin mahiyyəti onu göstərir ki, sən öhdəliyi yerinə yetirməlisən, anklavları boşaltmalısan. Necə yəni “baxacağıq” və sair. Baxan tərəf olsaydın, əllərini qaldırıb təslim olmazdın… İkinci mövzu Laçın dəhlizi ilə bağlıdır. Bu da təzyiq kimi Azərbaycanın əlində olan məsələdir. Yəni əgər Zəngəzur dəhlizində təhlükəsizliyi rus sərhədçiləri həyata keçirirsə, onda Laçın dəhlizində sərhəd, giriş-çıxış və iqtisadi funksiyaların qorunması funksiyaları gömrükdə qalmalıdır. Yəni gömrük baxımından hansısa maşın yoxlananda bunun təhlükəsizliyə nə dəxli olacaq? Bu baxımdan hesab edirəm ki, Azərbaycan hələlik bu məsələdə məntiqi olan addımı atmır, görsün Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı məsələlər hansı səpkidə öz həllini tapacaq.

– Yəni növbəti “kart”ı öz əlində saxlayır?

– Bəli. Bu kart əlimizdədir. Bir çox kartlar hazırlıq vəziyyətindədir. Məsələn, Zəngəzur mahalı, Göyçə mahalı mövzusu…

– Elə bu barədə sualım var idi. Sizin bir yanaşmanız var ki, Azərbaycan tarixi torpaqlarımızla bağlı Ermənistana rəsmən ərazi iddiası irəli sürməlidir. Elə dekabrın 1-i Zəngəzurun ermənilərə verilməsinin 101-ci ili tamam oldu. Necə bilirsiniz, bu məsələ gündəliyə gətirilməlidirmi? Mövcud beynəlxalq şəraitdə tarixi ərazilərimizlə bağlı mövzuya qayıtmağımız üçün kifayət qədər əsaslarımız varmı?

– Var və onların işlək vəziyyətə gətirilməsi üçün Ermənistanda şərait yaranıb. Yəni onlar birbaşa Azərbaycanın daxili işlərinə müdaxilə etmək cəhdləri göstərirlər. Müdafiə nazirinin Azərbaycan ərazisinə gəlməsi, Qarabağda gizlin şəkildə Ermənistan hərbçilərinin qalması və sair mövzular var. Həmçinin Ermənistan Qarabağ ermənilərinə maliyyə ayırıb. Hər ay Qarabağa təxminən 25-30 milyon gedir. Bəs bu nədir? Azərbaycanın müharibə apardığı əsas məqsəd nə idi? Ərazi bütövlüyü və suverenliyini bərpa etmək. Bu, nə bərpadır ki, sən gəlib öz hökumətinin qərarını verirsən, deyirsən mən Azərbaycan ərazisində layihə üçün maliyyə ayırıram? Yəni sən de-fakto ərazi bütövlüyü və suverenliyimizi tanımaqdan boyun qaçırırsan, bu, bir. Digər tərəfdən, bəyan edirsən ki, Azərbaycanın ərazi bütövlüyü və Qarabağ mövzusu ayrı-ayrı mövzulardır. Belədirsə, gələcəkdə biz də Ermənistanın ərazi bütövlüyünü, Zəngəzur və Göyçə mahalı olmadan tanıya bilərik. Yəni biz güzgü şəklində addımları atanda onların mövqeyi çox zəifləyir.

– Ermənistanı qızışdıranlar da var. Qərb auditoriyasında belə əcaib yanaşma var ki, sərhəd məsələsi həllini tapandan sonra Qarabağın statusuna baxıla bilər…

– Bəli. Ancaq bizi tənqid edənlər də o zaman bizə bir söz deyə bilməzlər. Bunların qarşısını almaq üçün mən dediyim strategiya əlverişlidir. Yəni hücum strategiyası davam etdirilməlidir. Baxın, görün indi vəziyyət necə dəyişib. Əvvəl bu münaqişə bizim ərazimizdə idi. İndi isə ortaya sərhəd çıxıb və Zəngəzur çıxmalıdır. Onda balanslı bir vəziyyət yaranacaq. Sərhəd ortada, əgər kimsə münaqişəli hissələr saxlamaq istəyirsə, Qarabağdan başqa, Zəngəzur da olmalıdır. Bu, sadə bir məntiqdir.

– Razıyam. Hətta Qarabağdakı 25-30 minlik erməninin müzakirəsi aparılacaqsa, o halda Ermənistandakı tarixi torpaqlarından qovulmuş 250-300 min azərbaycanlının taleyi də masada olmalıdır, deyilmi?

– Bəli. Orada strategiyanı həyata keçirmək üçün bəlkə yüzlərlə məntiqli addımlarımız ola bilər. Heç nə icad etmək lazım deyil. Elə ermənilərin mövqeyini əksinə çevirib, öz xeyrimizə ifadə etməliyik.

– Elə şərait yaratmaq olar ki, ermənilər qolu öz qopularına vurarlar demək istəyirsiniz?

– Bəli. İkinci tərəfdən, bizi xaricdə tənqid edənlərin qarşısına istənilən məntiqi qoyarıq. Qoy bizə cavab versinlər. Demirsən orada insan hüquqları-filan. Bəs bu, insan hüquqları deyil? Bunları bərpa etmək lazım deyil?

– Tofiq bəy, Brüssel görüşündən nə gözləyirsiniz? Rusiyanın moderatorluğu ilə bütün mümkün məsələlər masaya yatırıldı, yoxsa Brüsselə də bir şeylər saxlanılıb?

– Hansısa bəyanata qol çəkiləcəyini istisna etmirəm. Amma bu, siyasi bəyanat olacaq. Çünki Brüsseldə  “Şərq Tərəfdaşlığı” proqramı çərçivəsində sammit keçiriləcək. Orada artıq proqramın içində də bir çox böhranlı mövzular var. Məsələn, indi “Şərq Tərəfdaşlığı” içərisində bölgü aparmaq istəyirlər, yəni 3+3 formatında. Yəni irəlidə olan Gürcüstan, Ukrayna və Moldovadan fərqli olaraq, digər ölkələrin – Ermənistan, Belarus və Azərbaycanın əməkdaşlıq üçün hazırlığı yüksək səviyyədə deyil. Bu baxımdan orada özlərinin problemləri də var. İkincisi, Avropa İttifaqının vasitəçilik qurumları demək olar ki, yoxdur. Minsk Qrupu və Avropa İttifaqı fərqli təşkilatlardır, müxtəlif vəzifələri var. Burada Azərbaycanın marağı daha çox nədən ibarətdir? Avropa İttifaqı güclü maliyyə mərkəzidir. Bizim mövqeyimiz ondan ibarətdir ki, Avropa gəlib humanitar mövzularda köməklik edə bilər. Burada onun üçün maliyyə açılması əsas məqsəd olmalıdır. Ən azı humanitar layihələr. Minalardan təmizləmə, işğaldan azad olunmuş ərazilərdə hansısa bərpa layihələrinn həyata keçirilməsi, iki cəmiyyətin arasında hansısa qarşılıqlı etimad mövzuları və s. Yəni həmişə eşitdiyimiz mövzulara aid bəlkə də onları fəallaşdırmaq mümkün olacaq.

– Deyək ki, Avropa İttifaqının moderatorluğu ilə Şuşada azərbaycanlı və erməni nümayəndələrin hansısa görüşü keçirilə bilər?

– Niyə də yox? Özü də belə görüşlərin biri Xankəndində, biri də Şuşada keçirilə bilər. Yaxud da niyə ancaq Şuşada, elə Xankəndində keçirərik. (Gülür) Bir əlavəni də edim. Qarabağ münaqişəsi indiyəcən kənar qüvvələrin regionda öz idarəetmə üsulunu tətbiq etmək üçün bir vasitə olub. İndi söhbət ondan gedir ki, bizim hələlik bunun qarşısını almağa imkanımız yoxdur. Nəinki biz, hətta digər ölkələr də. Məsələn, Hindistan-Pakistan, Çin-Tayvan və s. Böyük Britaniya neçə müddət idi Şimali İrlandiya ilə gərginlik yaşayırdı. Bəllidir ki, tam nöqtəni qoymağımız üçün bizə imkan verməzlər. Çünki istifadə üçün onlara nə isə lazımdır. Ona görə də Qərb də qalxıb ki, mən statusu müzakirə etmək istəyirəm. İndi biz çalışmalıyıq ki, münaqişə zonasını Qarabağdan sərhədə keçirək. Ki, əgər idarəetmə üsulu tətbiq olunarsa, heç olmasa ərazimizdən digər yerlərə köçürməyə nail olaq. Strateji məqsəd budur. 

Elşad PAŞASOY

Hamısını Göstər

Related Articles

Back to top button