Üfüqdə yeni Rusiya-İran hərbi əməkdaşlığı varmı?
COVID-19 pandemiyası dövründə İranla dialoqu Rusiyan diplomatiyasının ən dinamik cəbhələrindən biri kimi ortaya çıxıb. İran xarici işlər naziri Məhəmməd Cavad Zərif bu yay Moskvaya iki dəfə – əvvəlcə iyun ayında, sonra da iyul ayında – nüvə anlaşmasının gələcəyini, habelə BMT-nin Tehrana qarşı silah embarqosunu uzatmaq üçün Amerika kampaniyasına koordinasiyalı cavab vermək üçün gəlib.
Bu əsnada İran müdafiə naziri Əmir Hatəminin avqustun 23-29-da keçirilən “Ordu-2020” hərbi forumunda iştirakı, silah embarqosunun oktyabrın 18-də bitməsindən sonra Moskva və Tehranın hərbi-texniki əməkdaşlığı genişləndirməsi barədə möhtəkirliyin artmasına səbəb olur. Məhdudiyyətlərin uzadılması barədə ABŞ-ın təklifi BMT Təhlükəsizlik Şurasında gündəmə gətirilib, lakin rədd edilib. Vaşinqtonun Tehrana qarşı sanksiya tətbiq etmək üçün qondarma “snapback” mexanizmindən istifadə tələbinin də nəticə verməsi çətin görünür.
Hatəminin səfərindən əvvəl Tehranın Rusiyadakı səfiri Kazem Cəlali “Telegram” kanalında Rusiya ilə İran arasındakı hərbi tərəfdaşlığın “gündən-günə artdığını” yazıb. “Tezliklə Rusiya-İran hərbi-texniki tərəfdaşlığında yeni bir səhifəsini açacağıq”.
Hatəminin rusiyalı vəzifədaşı Sergey Şoyqu ilə apardığı danışıqlardan sonra İranın Moskvadakı səfirliyi tərəfdaşlığın “iki ölkə arasında strateji anlaşmanın dərinliyini təmin etməsi” ilə daha da gücləndirməyin zəruriliyini vurğulayıb.
Rusiya mediasında yer alan xəbərlərdə belə bir coşğu görünməyib, ümumiyyətlə, İran nümayəndə heyətinin forumdakı iştirakı xüsusi maraq doğurmayıb. Yalnız “S-400” və “Pantsir-S1” hava hücumundan müdafiə sistemlərini araşdırdığı görüntülər bu sistemlərin çatdırılması ilə bağlı mümkün yeni müqavilələrə işarə edib.
ABŞ Hərbi Kəşfiyyat İdarəsinə görə, silah embarqosu ləğv edildikdən sonra İran səlahiyyətliləri Rusiya tanklarını, “S-400” raketləri və “Bastion” sahil müdafiə sistemini almaq istəyir. Bundan əlavə, Tehran Rusiyanın “Su-30” təyyarələri, “Yak-130” pilot təlim təyyarələri və “T-90” tankları ilə də maraqlanır.
İndiyə qədər mümkün müqavilələr barədə yeganə etibarlı məlumat mənbəyi hər iki ölkə rəsmilərinin (kifayət qədər qeyri-müəyyən) bəyanatlarıdır. Tehranın, həqiqətən, Moskva ilə bahalı müqavilələr bağlayacağına dair ciddi şübhələr qalmaqdadır.
Əvvəla, İran təmsilçiləri “S-400”-ə maraq göstərən ilk Yaxın Şərq dövləti deyil. Amma İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusunda (İİKK) yenilənə bilən Rusiya istehsallı “Tor-M1” qısa mənzilli hava hücumundan müdafiə sistemləri var.
İkincisi, İran rəhbərliyi bir neçə dəfə təkrarlayıb ki, “T-90” və ya raket əleyhinə müdafiə sisteminə maraq qalsa da, Tehranın hazırkı prioriteti “Kərrar” tanklarıdır. Söz düşmüşkən, Rusiyanın İrana verdiyi üç “S-300PMU” raket sistemi kifayət etməlidir. Tehran Rusiyanın “S-300”-ü ilə ortaq xüsusiyyətləri paylaşan İranın “Bavər-373” sistemlərinə də sahibdir.
Üçüncüsü, İranla hərbi əməkdaşlığın dərinləşməsi Moskva üçün mümkün nüfuz riskləri doğurur. Yanvar ayında Ukraynaya məxsus “Boeing 737” təyyarəsinin vurulması epizodu zamanı təyyarəyə iki “Tor-M1” raketinin atılması İran hərbi personalının stressə qarşı aşağı dayanıqlığını nümayiş etdirib.
Dördüncüsü, Rusiyanın İranın ənənəvi düşmənləri ilə daha yaxın münasibətlər qurma ehtimalını rədd etmək səhv olardı. Müdafiə Nazirliyinin ev sahibliyi etdiyi 8-ci Moskva Beynəlxalq Təhlükəsizlik Konfransından sonra “Bloomberg” Rusiyanın Körfəz ölkələri və İsraili narahat etməkdən qorxaraq İranın “S-400” almaq tələbini rədd etdiyini yazıb. Lakin Federal Hərbi-Texniki Əməkdaşlıq Xidmətinin nümayəndələri sonradan Rusiyanın İrana “S-400”-lər tədarük etməyə hazır olduğunu bildiriblər.
Nəzəri baxımdan Rusiyanın həm İranla münasibətlərdəki gərginliklərdən çəkinməsi, həm də nüfuzuna zərər vurulmasının qarşısını almağının bir yolu var.
Rusiyalı analitik Yuri Lyamin bildirib ki, İran son nəticədə, Rusiyadan “Su-35” və “Su-30M” təyyarələri almağa üstünlük verəcək. İran hava qüvvələri təcili olaraq çoxfunksiyalı təyyarələrə ehtiyac duyur və İran hərbi sənaye kompleksi bu ehtiyacları təmin edə bilmir.
Strateqiya və Texnologiyaların Təhlili Mərkəzinin mütəxəssisi Mixail Barabanov 2018-ci ildə İran aviasiya sənayesinin köhnə Amerika təyyarələrinin yenilənmiş versiyaları ətrafında fırlandığını, sənayenin bundan artıq bir şey təklif edə bilməyəcəyini və mühəndislərin yeni şeylər tapmaq iqtidarında olmadığını söyləyib. Barabanov şərhlərini “F-5” təyyarəsinin praktik olaraq yeni variantı olan “Kövsər” təqdim edilərkən açıqlayıb.
Rusiya Beynəlxalq Məsələlər Şurasının təmsilçisi Nikita Smagin İranın bir sıra silah və hərbi texnika almaq üçün Rusiya ilə əhəmiyyətli müqavilə paket imzalamayacağını bildirib. Ölkədə durğunluq və real gəlirlərin azalması ilə qarşılaşdığı bir dövrdə kütləvi silah alışını davam etmək İran daxilində narahatlıqları artıra bilər.
Smagin İranınABŞ-ın mühasirəsini aşma qabiliyyətini nümayiş etdirmək üçün Rusiya ilə bir neçə simvolik sövdələşməyə üstünlük verəcəyini söyləyib. Lakin bu, ölkənin uzunmüddətli problemlərini həll edə bilməz. Smagin deyib: “Bir neçə təyyarə alaraq xarab olan təyyarə donanmasını düzəldə bilməzsiniz. Xarici sistemlərin nüsxələri hava hücumundan müdafiə sistemlərinə inteqrasiya etdirmək də bir problem olacaq”.
“Rezonans” tədqiqat mərkəzinin icraçı direktorunun müavini Aleksandr Stuçilinin verdiyi məlumata görə, “Rezonans-NE” radarı bir neçə ildir İranda döyüş növbətçiliyindədir. Radar yanvar ayında sərhədləri yaxınlığında olan “F-35” təyyarələrini də aşkar edə bilib.
Daha diqqətəlayiq detal isə “F-35”-lərin Rusiya ordusu üçün istehsal olunan radar modellərindən istifadə edilərək aşkar edilə bilməsidir. Rəsmi məlumatlara görə, Rusiya İrana 2014 və 2015-ci illərdə daha sonra Semnan və Xuzistan əyalətlərinə yerləşdirilən 2 “Qadir” radar sistemi göndərib. Bu radarlar ixrac məhsulu olaraq dizayn edilib və Rusiyada istifadə edilən modellərlə müqayisədə daha aşağı xüsusiyyətlərə malikdir. Bununla yanaşı, İranın da Rusiya ordusu tərəfindən istifadə üçün dəyişdirilmiş radar stansiyalarına sahib ola biləcəyi barədə xəbərlər var. Bu stansiyaların Fars vilayətində və Kürdüstan əyalətində yerləşdirildiyi bildirilir.
Silah embarqosunun qaldırılması bu və ya digər şəkildə Rusiyanın İranla hərbi əməkdaşlığı üçün bir problemdir. Moskvanın İranı müdafiə avadanlığı ilə təmin etməkdə maraqlı olması ilə Tehranın hücum silahları almaq istəyi arasında açıq bir fərq var. İranın bədnam nüfuzuna görə Rusiyanın hərbi sursat satışı həm regional oyunçular, həm də ABŞ-da etirazlara səbəb ola biləcəyi nəzərə alınmalı amildir.
